CÓ – KHÔNG , THẬT – GIẢ
Con người do giới hạn của giác quan mà cảm nhận cảnh vật xung quanh đều là thật,cái nào cũng có bản ngã.Nhưng suy xét kỹ thì chẳng thấy cái gì là thật cả,chẳng qua do nhìn thấy chúng có vẻ như thật.Vì bị ảo giác rằng mọi thứ đều là thật nên cũng vọng tưởng về hư không.Chúng ta cho rằng các pháp giống như những thực thể khác nhau,giữa những thực thể đó là “không có gì hết”,tức là hư không.Như vậy là cho rằng Có tức là thật có,còn Không tức là thật không.Thật có là nó tự có,nhưng như phần đầu đã phân tích rồi,chúng ta tìm mãi mà chưa thấy cái gì là tự có.Thật không là nó tự không,hư không nghĩa là “không có gì cả”.Thế nhưng qua quan sát thì tất cả đều là “có do cái khác có,không cũng do cái khác không”,chứ không thể có tự không được (tức là hư vô “không” mà không phải do cái khác không).
_Có thật : là cái gì đó tự có,không nương tựa vào cái khác.Vì tự thân hiện hữu nên mặc nhiên nó đã có từ nguyên thủy và mãi mãi không mất đi.
_Có giả : là cái gì đó không tự có,nó hiện hữu là do nương tựa vào cái khác.Nếu cái mà nó nương tựa không có thì nó không thể có.
Ví dụ : giấc mơ là giả vì nó nương tựa vào tâm thức người năm mơ,hình ảnh trên màn ảnh có là nhờ có máy chiếu nên mới có…Còn về cái gì đó có thật hay được nghĩ đến là Thượng đế,vì là một thực thể tự có mà không cần cái gì khác sinh ra nên nó cũng không bao giờ mất đi (hằng hữu)
Do nhận thức sai lầm nên chúng ta hay cho rằng cái gì cũng có bắt đầu,thật ra do chúng ta cắt xén sự vật nên thấy có bắt đầu và kết thúc,chỉ là tương đối. Thế là từ quan điểm tương đối đó mà suy diễn là vũ trụ cũng có sự khởi đầu nên đặt ra vấn đề về “nguyên nhân đầu tiên”,từ đó ý nghĩ về Thượng đế ra đời.Đó là do vọng tưởng vũ trụ giống như những vật thế khác,trong khi nó chỉ là một giả danh,tập hợp những thứ tạo nên nó mà những thứ đó cũng giả danh nốt. Thật ra thì xet về toàn bộ vạn vật mà không “chặt khúc” chúng ta thấy trước khi có cái gì thì cũng đã có cái gì trước đó,cho nên chỉ có thể nói “bắt đầu” có nghĩa với một sự vật cụ thể,còn nói về vũ trụ xét trên bình diện tổng thể thì không thể có “bắt đầu”.Suy nghĩ của chúng ta về CÓ – KHÔNG CÓ cũng sai lầm.“CÓ” thì phải nói “có cái gì” kèm theo thì người ta mới hiểu được,nếu không thì “có” trở nên vô nghĩa,tức là không có nghĩa gì cả.Cũng vậy,KHÔNG CÓ thì phải là “không có cái gì”.Ấy thế mà chúng ta cứ hay nghĩ đến cái gọi là hư vô,là “không có gì hết”.Tại sao vậy ? Thử lấy ví dụ cho rõ ý : có một cánh đồng cỏ tự bao đời nay,bỗng một hôm ta thấy có một con đường chạy ngang qua.Thế là trong đầu chúng ta nảy sinh ý nghĩ “trước đó không có gì cả,bây giờ bắt đầu có một con đường”,tức là trước khi có con đường thì chỉ là hư không.Nhưng phải hiểu cho đúng là trước khi có con đường,đã có cái gì đó chứ không phải là “có” hư không.Trước đó có cỏ mọc ngay chỗ bây giờ là con đường,bây giờ thì không có cỏ.Tức là CÓ cỏ mọc, KHÔNG CÓ cỏ mọc, CÓ con đường, KHÔNG CÓ con đường…chứ không bao giờ là KHÔNG CÓ…gì hết (hư không) .CÓ (hiện hữu) là ám chỉ đến cái gì,hay KHÔNG CÓ (không hiện hữu) cũng là ám chỉ đến cái gì,tức là bổ xung cái ý để cho có nghĩa.Cũng như nói ĐẸP,nói trống không như vậy thì vô nghĩa,phải nói là cái gì ĐẸP : cô gái này đẹp,cái nhà kia đẹp…thì người ta mói hiểu,mới là câu có nghĩa.
CÓ – KHÔNG CÓ là cái nhìn tương đối về thế giới hiện tượng theo cái thấy của con mắt,do đó nó không phải là bản chất,chân tướng thực sự của vũ trụ.Xét từng sự vật cụ thể thì CÓ – KHÔNG CÓ là khác nhau,vì có trước có sau ; nhưng xét về toàn bộ như một tổng thể thì lại là đồng thời,xuất hiện cùng một lần.Hễ “Có một cái gì” thì cũng đồng thời là “Không có một cái gì” rồi,ngược lại, Không có một cái gì thì cũng đồng thời là Có một cái gì.Như ở ví dụ trên : Có một con đường cũng đồng thời là Không có đám cỏ mà trước đây nó hiện hữu ở trên con đường.Do đó các pháp do duyên sinh,khi hợp khi tan,mà “hợp” ở chỗ này cũng đồng thời là “tan” ở chỗ khác.
Giờ xét xem CÓ – KHÔNG CÓ cái gì đó cụ thể xem có phải là có thật một vật nào đó hay không.Giả dụ chúng ta nhìn thấy cái bàn,cho rằng “có cái bàn”.Nhưng không phải là có cái bàn thật (thực thể) mà nó chỉ là một cái tên gọi để nói đến một tổ hợp những thứ không phải cái bàn : gỗ,đinh,sơn…Phân tích những vật liệu này thì thấy thêm,nếu không có ông thợ mộc thì không thể có cái bàn,nếu không có rừng,không có mỏ sắt…thì cũng không thể có cái bàn.Cứ quán chiếu sâu sắc mối liên hệ của chúng theo không – thời gian thì đến lúc chúng ta nhận thấy : muốn cho cái bàn hiện hữu thì phải có sự hiện hữu của tất cả các pháp khác trong vũ trụ,mà vũ trụ cũng được gói gọn trong từng pháp một giống như cái bàn.Đó là ý nghĩa thâm thúy của câu nói nổi tiếng trong Hoa nghiêm tông “Một là tất cả,tất cả là một”.Vì “một” chỉ là khái niệm tương đối để phân loại vật này vật nọ theo hình tướng,nhưng nhìn sâu vào thì thấy mỗi một hàm chứa tất cả pháp.Ngược lại,tất cả pháp chỉ được nhìn thấy khi xét đến mỗi một pháp bất kỳ.Câu nói của Huệ năng “Xưa nay chưa hề có một vật nào” cũng là ý nói không có vật thật (thực thể,bản ngã) chứ kẻo nhiều người hiểu sai,vì rõ ràng xưa nay ai cũng thấy có vô số vật,chứ sao lại chưa hề có một vật nào
Trước đây Pháp Tạng đã làm một thí nghiệm cho Dương Quý Phi để cho thấy hình ảnh của thế giới theo quan điểm “Một là tất cả,tất cả là một”.Ở giữa phòng đặt một tượng Phật và một cây đèn cầy.Xung quanh tường gắn những tấm gương sao cho mỗi tấm đều phản chiếu hình ảnh những vật chứa trong phòng. Dương Quý Phi rất ngạc nhiên và thích thú khi thấy mỗi tấm gương đều phản chiếu tượng Phật và những tấm gương khác,và thấy tấm gương nào cũng chỉ có tượng Phật và cây đèn cầy.
Trước đây thời kỳ Newton người ta thường nghĩ,nếu giả dụ lấy hết mọi thứ trong vũ trụ thì còn lại không gian trống rỗng và thời gian cứ lặng lẽ trôi.Nhưng giờ đây,Einstein đã làm cho ta hiểu rõ ra là nếu lấy hết mọi thứ thì không – thời gian cũng không còn,vì chúng là thuộc tính của vạn vật chứ không phải là cái gì đó tự thân hiện hữu.Điều đó càng xác nhận giáo lý vô ngã của PG là đúng đắn,lý Duyên khởi luôn là chân lý tuyệt đối.Chẳng những không – thời gian không phải là tự hữu mà tính chất của chúng là riêng biệt,phụ thuộc vào vật thể.Một người ở gần “chân trời” của lỗ đen sẽ thấy thời gian trôi rất chậm,chỉ mới trong chớp mắt thôi mà ở trái đất thì đã trôi qua mấy ngàn năm,bao nhiêu là chuyện vật đổi sao dời ! Cũng như trong giấc mơ,chúng ta thấy diễn biến trong đó đã xảy ra nhiều ngày,khi tỉnh giấc thì thấy thời gian mới qua đi chỉ vài phút
Nhưng đừng có ai cho rằng cuộc đời thật y như giấc mơ rồi hiểu sai.Đó chỉ là ví dụ minh họa,giấc mơ thì có người nằm mơ,còn cuộc đời thật này tuy giống như mơ nhưng không phải là giấc mơ một của ai đó.Trước đây có người nghĩ rằng nếu thế gian này chỉ là giấc mộng thì chúng ta cứ tha hồ mà làm bậy.Đó là cách hiểu sai,vì ý người nói cho rằng có hai cái “tôi” : một cái tôi trong mơ là giả,còn cái tôi thật khác nữa.Do đó khi làm gì sai trái thì mặc kệ cái “tôi giả”,vì cái tôi có thật không hề hấn gì
Nếu như nói “giả” là vì có “thật” nên mới biết là giả.Cũng như khi tỉnh dậy,biết là có cái thế giới thật nên mới biết cái thế giới trong mơ là giả.Nếu đã không có cái gì thật thì tại sao nói rằng thế giới này là giả ảo ? Cũng vậy,chúng ta hãy thắc mắc tại sao thế giới này là vô ngã mà không thể khác đi,là có ngã ? Các bạn hãy tự suy ngẫm rồi tìm câu trả lời đi nhé.Nếu không tìm ra thì hãy chờ lời giải đáp ở những phần sau.