Chùa Phổ Tế, Nơi Hội Ngộ Của Các Danh Sĩ Đời Tây Sơn

Phổ Tế là tên gọi một tòa danh lam cổ sái nằm giữa cánh đồng giáp giới ba thôn Trung Thịnh, Yên Trường, Đống Vũ thuộc xã Trường Thịnh huyện Ứng Hòa tỉnh Hà Tây. Phổ Tế là tên chữ của chùa, có nghĩa là cứu độ hết thảy chúng sinh. Còn nhân dân địa phương lâu nay lại căn cứ vào tập tục dân ba thôn cùng đến đèn hương lễ Phật, nên gọi là chùa Ba Thôn.

Chùa Phổ Tế, Nơi Hội Ngộ Của Các Danh Sĩ Đời Tây Sơn


Nguyễn Minh Đăng

Phổ Tế là tên gọi một tòa danh lam cổ sái nằm giữa cánh đồng giáp giới ba thôn Trung Thịnh, Yên Trường, Đống Vũ thuộc xã Trường Thịnh huyện Ứng Hòa tỉnh Hà Tây. Phổ Tế là tên chữ của chùa, có nghĩa là cứu độ hết thảy chúng sinh. Còn nhân dân địa phương lâu nay lại căn cứ vào tập tục dân ba thôn cùng đến đèn hương lễ Phật, nên gọi là chùa Ba Thôn. Tuy thế, tên gọi Phổ Tế từ lâu đã đi vào lòng người qua câu ca xóm ngõ:

Thứ nhất là chùa Cổ Loa

Thứ nhì Phổ Tế, ba là Pháp Vân.

Rõ ràng trong tiềm thức của người dân lao động, chùa Phổ Tế được xếp hàng thứ hai trong mấy ngôi chùa danh tiếng trong vùng. Ngày nay quy mô của chùa chẳng còn lộng lẫy như xưa. Tòa tam bảo thờ Phật khiêm tốn ẩn mình giữa vườn cây hoa trái xanh tốt bốn mùa. Chùa tuy không lớn, song hệ thống tượng Phật lại hết sức đầy đủ trang nghiêm... Các đồ tế khí như chuông, mõ, bát hương, biển thờ cũng được bài trí rất hợp lý, càng tăng thêm vẻ tôn nghiêm vốn có ở chốn tùng lâm. Cổng chùa thật sự đơn sơ, chỉ là mấy cành tre uốn xuống cong cong, tay tre đan ngang đan dọc tạo dáng như cánh càn khôn khép mở, đầy vẻ cổ kính. Bên trong, sư cụ trụ trì ở chùa mới xây cất thêm một chiếc cổng gạch, cũng chỉ là để ngăn cách trần duyên. Bốn chung quanh lũy tre dày đặc, tre già tre non tầng tầng kế nối, cộng thêm là hàng chục loại dây leo tự nhiên như mảnh bát, bìm bìm quấn quýt lấy nhau, giúp cho lũy tre càng thêm bền chắc. Dễ tưởng bụi trần khôn bề xâm nhập. Một con ngòi nho nhỏ lượn vòng ôm ấp bên ngoài lũy tre, nước trong leo lẻo. Khách đến thăm chùa lễ Phật, dễ dàng nhận ra những nét tự nhiên hư vô của chốn Thiền lâm. Cái tự nhiên kỳ ảo đó đã cho người ta những cảm giác sâu lắng dễ chịu. Nghĩ rằng chúng sinh về đây sẽ tìm được lẽ sống tự nhiên, sẽ chẳng còn vương vấn tục trần. Người xưa quả không lầm, đã biết chọn nơi đây để xây dựng già lam, tạo ra một khung cảnh trang nghiêm giúp cho tâm mình tĩnh lặng.

Người xưa là ai đó? Khách đến thăm chùa đã bao lần đặt ra câu hỏi và cố gắng lục lọi tìm cách trả lời. May thay ở ngay cửa tam quan chùa còn thấy dựng mấy tấm bia đá rêu phong mấy lớp, phủ kín bụi trần, cạo làn rêu phủ, lần đọc từng hàng bia đá, chúng ta có thể dần dần hiểu biết thêm về lịch sử xây dựng chùa và công tích của những người khai sáng.

Văn bia cho biết, nơi đây xa xưa là nền cũ của chùa Phổ Cứu, một ngôi chùa nổi tiếng linh thiêng trong vùng mà dân gian quen gọi là chùa Ma. Sư cụ ở chùa và các bô lão ở thôn Đống Vũ còn cho biết ở vùng này vẫn lưu truyền câu nói:

Thứ nhất chùa Ma

Thứ ba chùa Thiện

Chùa Thiện là ngôi chùa dựng ở xứ đồng Thiện, thuộc thôn Bạt Trung xã Liên Bạt gần đó, còn chùa Ma là tên gọi cổ xưa của chùa Phổ Tế.

Văn bia cho biết thêm người có công khai sáng chùa Phổ Tế là Hi Thiền Trương Bá Hoãn. Ông là người thôn Trung, tổng Bạch Sam, huyện Sơn Minh, phủ Ứng Thiên, nay xã Trường Thịnh, huyện Ứng Hòa, hiệu là Bích Khê và Thông Huyền, biệt hiệu là Hi Thiền: Xuất thân trong một gia đình khoa bảng, ông nội là Hoằng Đạo tiên sinh thi hương đỗ Tứ trường, làm Tri huyện huyện Thuận Thành, thân phụ là Hạo Hiên tiên sinh thi hương đỗ Giải nguyên, làm Tri phủ phủ Từ Sơn. Từ nhỏ Trương Bá Hoãn đã được dạy bảo thi thư rất có nền nếp. Năm 16 tuổi, ông đi thi hương, đỗ Hương cống, được bổ làm quan ở huyện rồi ở phủ. Bấy giờ chính quyền phong kiến Lê Trịnh đã mục ruỗng, triều đình chia bè phái tranh chấp quyền lợi, nhân dân rất khốn khổ, quân Tây Sơn kéo ra Bắc Hà làm cho triều đình Lê Trịnh sụp đổ hoàn toàn, Trương Bá Hoãn liền từ quan lui về quê vui thú điền viên. Năm 1789, Quang Trung đem quân ra Bắc tiêu diệt hoàn toàn đội quân viễn chinh nhà Thanh, giành lại quyền độc lập. Bấy giờ các sĩ phu Bắc Hà theo giúp nhà Tây Sơn rất đông, Tình Phái hầu Ngô Thì Nhậm được cử trông coi việc bang giao với nhà Thanh, ông bèn tiến cử Trương Bá Hoãn với Quang Trung. Trương Bá Hoãn liền ra làm quan với nhà Tây Sơn, lúc đầu làm việc từ hàn giao thiệp với nhà Thanh. Sau đó có tài, lập được nhiều công tích, vua Quang Trung vời về kinh đô Phú Xuân giữ chức Hiệu Thảo ở Viện Hàn lâm. Ít lâu sau ông lại xin từ quan trở về làng cũ. Lần này ông bèn xuất gia nương bóng cửa Thiền. Năm 1792 thấy cảnh chùa làng hoang phế, ông đã đứng ra lập Hội thiện, vận động nhân dân địa phương và thiện tín các nơi xây dựng lại chùa. Sau khi hoàn thành, ông bèn đặt tên chùa là Phổ Tế, rồi cho mời người viết văn dựng bia ghi lại. Bấy giờ tiếng tăm của ông lừng lẫy khắp vùng, nơi nào có Phật sự lớn như tô tượng, đúc chuông đều mời ông đến dự. Hiện nay trong chùa ở các thôn Trần Đăng, Miêng Hạ còn giữ được các bài ký khắc trên Chuông của ông viết vào đời Cảnh Thịnh (1793-1801). Tiếng tăm của ông còn vang xa hơn nữa. Năm 1794 Tiến sĩ Ngô Thì Nhậm biệt hiệu Ngộ Thiền người làng Tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, nay thuộc xã Tả Thanh Oai, huyện Thanh Trì, Hà Nội đã đến thăm chùa. Lúc này Ngô Thì Nhậm đang đảm đương nhiều chức vụ quan trọng trong triều Tây Sơn như Thượng thư bộ Binh, tước Tình phái hầu. Ông tìm về chùa Phổ Tế thăm Trương Bá Hoãn. Khi thấy Hi Thiền Trương Bá Hoãn đích thân xắn tay lo liệu xây dựng chùa, ông bèn tán thán công đức: "Còn việc đi ở ẩn của ông Hi Thiền thì ta lại mừng rằng vì đó mà cảnh chùa chẳng còn hoang phế nữa. Ông Hi Thiền đã thấu hiểu lẽ mầu nhiệm Tam diểu Tam bồ đề, thật là cùng một chí hướng với ta. Ta sẽ cùng ông uống rượu, ngâm thơ, luận bàn về đạo Phật ở ngay chốn Thiền Lâm"(1).

Danh lam Phổ Tế không phải chỉ là nơi các vị Đầu đà xuất gia tu hành đạo nghiệp, mà còn là nơi các bậc tao nhân mặc khách, các bậc thiện trí thức ở đời thường xuyên lui tới luận bàn về đạo Phật. Sau Ngô Thì Nhậm ít lâu Tiến sĩ Nguyễn Du cũng đến tham Thiền ở chùa Phổ Tế. Nguyễn Du người làng Nguyệt Viên, huyện Chương Mỹ, thi đỗ Đình nguyên Hoàng giáp khoa Ất Tị (1785) đời Lê Cảnh Hưng, sau cũng theo giúp nhà Tây Sơn, làm quan đến Thị thư Viện Hàn lâm, tước Ứng Xuyên bá, hàm Đặc tiến kim tử vinh lộc đại phu. Đến thăm chùa Phổ Tế, vị Đình nguyên Hoàng giáp làng Nguyệt Viên cũng được mời viết ký, song đứng trước cây đại bút Ngộ Thiền Ngô Thì Nhậm, ông đành lắc đầu ghi nhận: "Ngày khánh thành chùa, vừa hay đào được một tấm bia đá cũ. Bia chỉ có hình dáng mà không thấy khắc chữ. Ông (chỉ Trương Bá Hoãn) nhân đó muốn mời tôi viết văn ghi lại. Thế nhưng Thượng thư Tình Phái hầu chẳng đã viết ký rồi sao. Văn hay cực kỳ, tôi chẳng thể nói thêm được điều gì nữa"(2).

Quả đúng như vậy, trong bài Trùng tu Phổ Tế tự bi ký, Ngộ Thiền Ngô Thì Nhậm đã bàn luận rất sâu về diệu lý của đạo Thiền, đã giảng giải tường tận thế nào là thô thiền, thế nào là tinh thiền(3), thật xứng với biệt hiệu Ngộ Thiền. Hoàng giáp Nguyễn Du chẳng biết nên bàn thêm điều gì nữa, chỉ đành viết lại lai lịch của người khai sáng ra chùa Phổ Tế mà thôi.

Văn bia cũng cho biết, chùa được tu sửa nhiều lần. Đến đầu thế kỷ XX này, dân ba thôn Trung Thịnh, Yên Trường và Đống Vũ lại góp công sức đúc một quả chuông đồng, và chính thức ghi nhận tên chùa vào bài ký trên chuông là Tam Thôn tự chung (chuông chùa Tam Thôn). Hơn 200 năm nay, chùa Phổ Tế đã chứng kiến cuộc hội ngộ của biết bao danh sĩ có người vì hâm mộ đạo Thiền (Hi Thiền) mà treo ấn từ quan về ở cửa Thiền, có người lại giác ngộ đạo Thiền (Ngộ Thiền) tìm đến chùa Phổ Tế để uống rượu ngâm thơ và đàm đạo về đạo Thiền. Cũng có người vì mến mộ đạo từ bi mà tìm đến tham Thiền. Chùa Phổ Tế quả không phụ với cái tên cứu độ rộng khắp chúng sinh. Ngày nay quy mô của chùa chẳng còn được như xưa, nhưng bia đá chuông đồng còn đó, hào tre ngăn cách bụi trần còn đó, chắc hẳn cái ý tưởng phổ tế của người xưa chẳng chút lu mờ.

CHÚ GIẢI

(1) Trùng tu Phổ Tế tự bi kí, No15575, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm.

(2) Bi hậu kí, No11350, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm.

(3) Xem Tuyển tập văn bia Hà Tây, Sở Văn hóa - Thông tin Hà Tây, 1933.

Đăng tải thêm ảnh bởi Công Tâm.

Cổng Chùa

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b906_26f12d6d_cong_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e85de_4fa6e225_ao_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e8612_6103c4ac_ao1_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e8647_1ad73701_ao2_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e8677_7522e7b7_bia_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e86a5_17d63ce8_bia1_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e86d5_7d608081_bia2_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e8704_74e196ec_bia3_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/16/16/75821/4a0e8730_01031383_bia4_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b667_61861970_chua6_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b698_49316d85_biaten_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b6c8_336122bb_biaten1_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b6fb_4c6cecdc_biaten2_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b730_6ec74f50_chua_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b767_7db2b186_chua1_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b796_7756d727_chua2_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b7c3_271487b3_chua3_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b7ef_447f6d5d_chua4_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b817_0e1f6882_chua5_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b906_26f12d6d_cong_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b92d_4644848a_chua7_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b98c_62fdce32_chua9_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b98d_45b768d7_vuon6_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b9e9_26075c5c_chua10_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14b9ec_34c2a822_cong1_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14ba3f_05733509_chua11_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14ba55_33e4d200_cong2_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14baac_0907895d_chua12_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bab5_795b9f6d_cong3_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14baf3_00f775b6_chua13_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bb20_154d8cab_vuon_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bb3e_7ff5dc89_chua14_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bb87_0e2e59c3_chua15_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bbb6_2bfa220e_vuon2_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bbeb_0a668049_vuon3_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bc1f_5baa6ad7_vuon4_resize.jpg">

http://img.tamtay.vn/files/photo2/2009/5/21/9/75821/4a14bc58_699ced51_vuon5_resize.jpg">