Chú thích
--------------------------------------------------------------------------------

[1] Bản tiếng Pháp: le Sens de la Vie (Réincarnation et Liberté / Tái sinh và giải thoát) do Miche Cool và Pierre Lafforgue dịch từ bản tiếng Anh: The Meaning of Life, tức là những bài giảng của đức DALAI LAMA 14. N.D.

[2] Nguyên văn: “Familiariser” có nghĩa là tập làm quen. Ở đây, nên hiểu là “nhận thức”,  tương đương với Skt: Abhi-jña, hoặc Greek : γνωση gnosi : Liễu tri, tri. N.D.

[3] Skt: “Buddhaṃ śaraṇaṃ gacchāmi. Con về nương tựa Phật.

Dharmaṃ śaraṇaṃ gacchāmi. Con về nương tựa Pháp.

Saṅghaṃ śaraṇaṃ gacchāmi. Con về nương tựa Tăng”. N.D.

[4] Nguyên văn: “Un niveau d’interdependance...” (Skt: Prastha. Greek: Αλφαδι. N.D.)

[5] Bản Eng: “This is the establishement of Phenomena dependent upon their parts” (đó là sự thiết lập của hiện tượng phụ thuộc vào những thành phần của chúng.) N.D.

[6] Nguyên văn: “..., où les phénomènes sont simplement imputés par des termes et des concepts en dépendance de leur base d’imputation,...” imputés = Skt: Parikalpaṇa / prati-vikalpa / kṛtākhyā. Hán dịch: “Biến kế sở phân biệt 遍計所分別 / tư duy đối chiếu 思唯對照 / giả lập tác danh 假立作名.” Những thuật ngữ này, xin thỉnh đọc kinh Lăng-già, Phạn bản, phẩm đầu tiên, tờ kế cuối. N.D.

[7] Skt: Yathāsthana → Môi trường thích ứng cho mọi trường hợp. Do vậy, une vaste perspective tương đương với Yathāsthana. N.D.

[8] Sāṃkhyā-karikā. Thuật ký: Số luận, Phạm âm là Tăng-Khư (Skt. Saṃkyā), dịch là số, tức là trí tuệ số. Do tính đếm căn bản của các pháp, theo đó mà đặt tên ... Người sáng lập là Kiếp-tỉ-la, phiên âm củ là Ca-tì-la, dịch là Huỳnh sắc. Tiểu sử và truyền thuyết, xem Kim thất thập luận (q.54.tr. 1245a8). Tuệ Sỹ / Thành Duy Thức Luận. Phần chú thích.

Sāṃkhyakārikāḥ (Gaudapādaviracitabhāṣyahitāḥ): “Kapilāya namas tasmai yenāvidhyodadhau jagat [magne],kāruṇyāt sāṃkhyamayī naur iva vihitā prataraṇāya…ity ete Brahmaṇaḥ putrāḥ sapta proktā maharṣayaḥ.” Đảnh lễ đấng Kapila, cái vị mà, vì lòng xót thương chúng sinh bị nhận chìm trong đại dương vô minh, sáng tạo Số luận, như chiếc thuyền (cho) họ vượt qua ... Thật vậy, Ngài được cho là 01 trong 07 vị thánh đức,, con của đại Phạm thiên. (Les strophes de Sāṃkhya).N.D.

[9] Nguyên văn: “…et sert de support à l’explication des origines de la souffrance.” Des origines, theo chú thích của nguyên tác (bản Eng.)→ Skt: Vijñāna Thức. Thượng nhân Trí Quang: Khái niệm luân hồi. Greek: εννοια / ιδεα μεταμορφωσας. Ν. D.

[10] Nguyên văn  Fren:                                                

“Prenant ceci et laissant cela                                        
Entrez dans l’Enseignement du   Buddha                                                     
Comme un éléphant dans une chaumière
Detrusez les forces du Seigneur de la Mort
Ceux qui avec une conscience attentive
Pratiqueront cette discipline
Abandonneront la Roue de la naissance
Mettant un terme à leur souffrance.”

Bản Eng :

“Undertaking this and leaving that
Enter into the teaching of the Buddha
Like an elephant in a thatch hause
Destroy the forces of the Lort of Death
Those who with thorough conscientiousness
Pratice this disciplinary doctrine
Will forsake the wheel of birth
Briging suffering to an end.”

[11] Nguyên văn (Fren.):                                                  

“Cette conscience percevant les phénomènes comme existant de faςon ultime,
Bienqu’ils soient produits en dependance de causes et de conditions,
Est ce que le Maitre appelle l’ignorance initial.
D’elle surgissent les douze liens.”

Eng:

“That consciousness that things
Wich are produced in dependence upon
Cauces and conditios
To ultimately exist
Was said by  the Teacher to be ignorance.
From it the twelve links arise.”

“Cái thức này thấy sự vật hiện hữu một cách  tối hậu mặc dù chúng được nhân và duyên dẫn  sinh. Thế nên, đức Đạo sư gọi cái thức ấy là vô minh vô thủy. Do vô minh đó, 12 chi sinh khởi.” Thức, ở đây chính là ý, nó dẫn đạo các pháp, dẫn sinh các pháp. Tệ hại hơn, nó tự cho là con người có 01 cái ngã (Ego/Ātma) và thấy các pháp cũng có tự thể (sva-bhāva). Kinh Pháp Cú dạy: “Các pháp khởi thủy bị chi phối là do ý, ý chủ đạo, ý tạo lập. Nếu như ta nói, hành động bằng tư tưởng xấu ác (nghiệp thân, khẩu, ý), thì khổ đau theo họ như  bò kéo xe vậy.” Pāli:

“Manoseṭṭhā manamayā
Manasā ce paduṭṭhena
Bhāsati vā karoti vā
Tatonaṁ pdukkhamanveti
Cakkhaṃ’vaahato padaṁ.”
(Pháp Cú Kinh Yếu Nghĩa-法句經要義.Tông giáo Văn Hóa Xuất Bản Xã).

Ở đây, đức Dalai Lama 14 dạy, ngay từ đầu là cách chuyển y (Skt: Parā-vṛtta. Hán dịch là Đốn Ngộ-頓悟), tức là thay đổi toàn diện cơ cấu thân và tâm. Chẳng hạn Thiền tư về vô thường, cho phép ý thức phát sinh trạng thái từ bi, tức là trau dồi lòng vị tha. Khi lòng bi phát sinh, bây giờ lòng bi không còn là đối tượng Thiền quán nữa, mà chính là ta chuyển di “thức” vào trong lòng bi. Ý nghĩa này là Từ bi quán của PHỔ MÔN vậy (kṛpamaitralocana). Sarvaguṇasya pāramiṃgataḥ sarvasattva kṛpamaitralocano. Guṇabhūta mahāguṇodadhī. Ngàì (Quán-thế-âm Bồ-tát) có mọi phẩm chất siêu việt (sự thù thắng của nhất thiết phẩm chất), đôi mắt từ ái thương xót mọi chúng sinh. Ngài là biển công đức vĩ đại, phẩm chất ấy không do duyên mà có. Vị đó, ta phải nên đảnh lễ. (Phổ môn, Phạn bản, kệ 26) N.D.

[12] Nguyên văn: “Du fait que la conscience peut avoir differents types d’objects…” d’objects, không nên hiểu là đối tượng theo thường nghĩa. Nó biểu thị cho lãnh vực hoạt động của tâm thức có từ vô thủy, (Skt: Artha, go-cara, pra-cāra, bhūmi-Môi trường, mục đích, trạng thái...). Nó luôn có khuynh hướng biến hiện thánh đối tượng của bám luyến tư dục, được vô minh trưởng dưỡng, thổi phồng - Nhất thiết duy tâm sở hiện là đây (dṛṣṭa cittamātra / Chương đầu, Phạn bản Kinh Lăng Già). N.D.

[13] Skt: Ātma-grāha, Ātma-pari-grāha (chấp ngã). Dharma-parigrāha (chấp pháp). Thành Duy Thức Luận. N.D.

[14] Nguyên văn: “La conception du soi des Personnes”, personne, Lat: nostri homines → Cấu trúc tâm lý và các phụ gia hay thuộc duyên (Omnes mortales omnium Ǽtatum). N.D.

[15] Nguyên văn: “…, nous pouvons découvrir que notre conception d’un moi auto-institué (notre Ego) est une exagération de ce qui existe réellement.” Ở đây, thuật ngữ ­- une exagération­ - mà đức Dalai Lama 14 sử dụng, tức là chỉ cho tánh không của các pháp. Bởi tánh không (śūnyatā) diễn sinh từ động từ √śū hay √śvi. Greek tương đương : (v)  φουσκωνω → κενο. Chỉ cho trạng thái thổi phồng lên như ta bị bỏng lửa. Ta không thể tìm được tư tánh của việc thổi phòng này. Như vậy, thổi phòng, không thể hiểu một cách đơn thuần là cường điệu - exagération - mà phải quán tính chất nó. Quán, giản trạch, liễu biệt, phân biệt bằng tư duy thanh tịnh (tịnh tư); diễn sinh từ động từ  pari√Iś → parīkṣā, Bồ-tát Long Thọ đã dùng thuật ngữ này làm hợp từ (compound) định “danh” cho hệ thống “triết tu” của mình. Tức là liễu biệt Thiền (parīkṣā), như ngay từ đầu, đức Dalai Lama 14 đề ra.

[16] [8c-d] Là khổ, tập, kiến xứ và hữu.

01. Vì nghịch ý các bậc Thánh, nên nói là khổ (duḥkha).
02. Khổ phát sinh từ đó nên nói là Tập.
03. Vì bị băng hoại nên nói là thế gian.
04. Các kiến chấp trụ ở đây, tiềm phục ở đây, nên nói là kiến xứ (dṛṭisthāna).
05. Nó hiện hữu nên nói nó là hữu.

Đó là những dị danh của hữu lậu.

* Dẫn bởi Sphut, tr.28, Kinh nói: “lujate luyate tamāl lokaḥ.” “Nó băng hoại, nó băng hoại, nên gọi là thế gian”...

** Dẫn bởi Sphut., nt: “ye kacid bhikṣava ātmata ātmīyataś ca samanupaśyati ta imaneva pañcopādāskandhāanātmata ātmīyatas ca samanupaśyati,” “Này các Tỳ-kheo, những ai nhận thấy có ngã và ngã sở, những người ấy ở ngay năm thủ uẩn này mà nhận thấy có ngã và ngã sở.”

*** Skt: Bhavatīti bhavaḥ… (Tuệ sỹ / A Tỳ Đạt Ma Câu Xá Luận / Ban tu thư Phật học)

(Kệ số 08 / Abhidharmakośa-bhāsyam ): “Dukhaṃ samudayo loko dṛṣṭisthānaṃ bhavaśca te.

Āryānāṃ pratkūlavād duḥkhaṃ. Samudetyasmād duḥkhaṃ iti samudayaḥ. Lujyata’ iti lokaḥ. Dṛṣṭar asmiṃ stiṣṭhaty anuśayanād iti dṛṣṭisthānaṃ. Bhavat iti Bhavaḥ. Ityete sāśravānāṃ dharmānāṃ anvarthaparyāyāḥ.” N.D.

[17] Bản tiếng Đức tương đương:[Einige stellen die Behauptung auf: “Lei ist durch sich selbst geschaffen”; (andere): “es ist durch andres geschaffen”; (wieder andere:), “es ist durch beides (sich selbst und anderes)geschaffen”, (wieder andere:) “ es ist (ganz) ohne Ursache”. “ Doch trifft nicht zu, dass Leid uber haupt etwas ist, das geschaffen werden kann.”] N.D.

[18] Nên nhớ một điều là, đức Dalai Lama 14  dạy ta quán  tánh không  của nhân duyên hay vọng niệm,  chớ không dạy ta bám không, hay chấp không.

Pratyaparīkṣānāma pratham prakāraṇam, ĀryaMañjuŚriye Kumārabhūtāya namaḥ, (vyākhyātur maṅgalā-caraṇam). (01) Yo’ntadvayāsavidhūtavāsaḥ saṃbudhi sāgara labdhajanmā. Sad-dharmakośasya gabhīra-bhavaṃ yathānu-Buddhaṃ kṛpayā jagāda. (02) Yasya darśaṇatejaṃsi paravādimatendhanam. Dahatyadyāpi lokasya mānasānitamāṃsi ca. (03) Yasyāsamajñānavacaḥ śaraghā nidhnanti niḥ-śoṣabhavārisonām. Tridhāturājya śriyamād adhāna vineya lokasya. (04) Nāgāryu nāya praṇipatya tasmai tat-kāraṇikāṇām vi-vṛtiṃ kariṣye. Uttāna-sattriyavākyanaddhām tarkānilāvyakulitāṃ prasannam. Tatra “na svato nāpi parato na dvabhyām” ityādi vakṣyamāṇaṃ śāstram. Tasya kāni saṃbandhābhidheya prayojanāni, iti praśne Madhyamāka-vatarā vihitavidhinā advayajñānālaṃ kṛtvaṃ mahākarūṇopāyaparassaraṃ prathamacittotpādaṃ Tathāgatajñānotpatti hetum ādiṃ kṛtvā yāvad Ācarya Nārgārjunasya viditāviparīta prajñāpāramita nīteḥ karūṇayā parava bodhārtha Śāstrapraṇayanamityeṣe tāvacchāstrasya sambandhaḥ

Yacchāsti vaḥ kleśa ripūnaṣeṣān saṃtrāyate durgatito bhavācca. Tac chāsanātrāna gunāc ca Śāstraṃ eva dvayaṃ cānya mateṣu nāsti. Iti. Svayam eva cāryo vakṣyamāṇa sakala śāsvābhiyeyārtha saprayojanam upa-darśayan tad aviparītaṃ saṃ-prakāśatena māhātmyam ud-bhāvya tat sva-bhāvā vyatireka vartine parama gurate Tathāgatāya śāstrapraṇayana nimittakaṃ praṇamaṃ kartukāma āha:

Anirodham anutpādam anutcchedam aśāśvataṃ
Anekārtham ānārtham anagamam anirgamam.

Chương thứ nhất: PHẨM QUÁN NHÂN DUYÊN

Đảnh lễ Văn Thù Sư lợi Pháp vương tử
(Thuyết về hạnh của đấng Kiết Tường)

(01)   Vị mà, trụ xứ của Ngài, lãnh vực nhị nguyên được từ bỏ.

(VỊ ấy) sinh ra từ đại dương trí, (mà nơi đó tuệ hải) vốn đã được chứng đắc.

Vị ấy có khả năng thể hiện sự thể nghiệm đúng như tinh hoa thù thắng (thể tánh sâu xa) của Tạng diệu pháp.

(02)  Ánh sáng thị hiện của Ngài làm mồi lửa thiêu sạch những quan điểm sai lầm của ngoại đạo (những cỏ rác triết học non kém).

Và, giờ đây, ngay lúc này, ánh sáng đó vẫn thiêu sạch những sai lầm vụn dại (vô minh) và, tỏa rực trong tâm thức của chúng sinh.

(03) (Nói đến) trí tuệ không thể so sánh, vô song (vô đẳng trí) của Ngài, (là nói đến) phẩm chất toàn hảo của những đoàn quân thiện chiến, được sở hữu bằng các phương tiện bén nhạy, tinh nhuệ.

Ngài là Đế tòa trong Tam giới: Các cõi chết, toàn bộ chư Thiên và thế giới; đều được NGÀI nhiếp hóa.

(04)  Sau khi đảnh lễ đấng Đạo sư, Bồ-tát Long Thọ diễn khai tụng bản.

Thuyết giả có tánh thanh tịnh của chư Long chủng, là vì giáo giới phát sinh từ hạnh thường kính lễ.

Trước tiên, ở đây, Luận thư đề cập đến (hiện tượng) “không do tự tính (chính bản chất của nó), không do tha tính (không do bản chất của hiện tượng khác), cũng không do cả hai.” Động cơ hay những đối tượng nào mà trạng thái tương y của nhân duyên sẽ được nói đến? Trong vấn nạn nêu trên, những đạo lý được bản Kinh Madhyamāka-vatarā giải thích: Bước ban đầu là nắm lấy tâm thức tối sơ, phát khởi đại bi, thực hiện trí bất nhị trọn vẹn. Sau khi tu tập yếu tính vốn có như vậy, thì Trí Như Lai phát sinh; bởi vì đại bi như là bậc dẫn đường vào Trí Bát-nhã, được thánh Long Thọ chân thật chỉ dạy, là mục đích cho việc giác ngộ tối hậu, chính luận bản mang lại điều này. Hơn thế nữa, sự liên hệ đến Luận bản là vầy:

“Cái có kiểm soát được sự tích lủy tạo nên quả phiền não, hận thù và có thể khiến cho sợ hải lộ trình đưa đến địa ngục. Bởi vì, tính điều phục, tính vô cứu độ và công đức, cả hai; Luận bản còn không - Cho là - Hiện hữu trong giác tính (cái được chứng tri).”

Trong khi trình bày toàn bộ Luận bản, bậc Thánh ấy muốn nhắm đến, cái mà có thể đạt được tự tại thù thắng bằng sự khai thị chân thật như vậy, cái đó có trong bản chất giải thoát. Một cách tuyệt vời nhất, Ngài tán thán đức NHƯ LAI, tác thuyết đảnh lễ làm động cơ thể hiện luận thư:

(Tất cả các pháp).

“Không (do) nguyên nhân đệ nhất sinh
Không nguyên nhân đệ nhất diệt
Không đoạn diệt tính
Không thường hằng tính
Không đồng nhất tính
Không dị biệt tính
Không sản sinh trong sự hữu
Không siêu việt ngoài sự hữu.

• Ở đây, đoạn kệ “bất bát” này, tôi dịch theo bản tiếng Đức: “Nichtvergehen, Nichtenstehen, Nichtabrechen, Nichtandauer, Nichteinheit, Nichtvielheit, Nicht-zur-Erscheinung-Kommen, Nicht-aus-ihr-Verswinden.”

(Nguồn: Phụ bản Pháp Luân số 5)

(Nguồn: Phụ bản Pháp Luân số 6)

VÔ MINH VÔ THỦY: Nguồn gốc của khổ đau

Đời sống của chúng ta bắt đầu bằng sinh khổ và kết thúc bằng tử khổ; giữa hai cực đoan này xảy ra bao điều tệ hại khi đến tuổi già nua và những dữ kiện phiền lụy khác đi theo. Đây là khổ đau (Khổ đế trong Tứ đế) mà chúng ta không bao giờ muốn và ước mong hành phục. Tìm giải pháp để xử lý vấn đề này là một trong những điều quan trọng trong tiến trình tu học: vậy có phương thuốc nào để chế ngự tình trạng khổ đau thường thấy này hay không? Để có một giải pháp hữu hiệu, chúng ta phải tìm cho được nguyên nhân tối sơ và cốt yếu trong tình trạng hiện thực mà mình đang cơ nhỡ. Đấy chính là vô minh vô thủy, chi phần đầu tiên gây ra đau khổ, nó nằm trong phạm trù 12 chi nhân duyên.

Khi chúng ta xét đến bất cứ loại khổ đau nào hiện đang được cảm nghiệm, chúng ta sẽ tìm gặp bản chất của nó có nguồn gốc từ vô minh vô thủy. Khi nào mà ta còn bị vô minh tác động thì khi ấy mầm mống và nguồn gốc của khổ đau vẫn luôn tồn tại, chẳng hạn như, mỗi phút giây ta động niệm qua một hành vi nào đó thuộc về sân hận, oán đối, ghét thương... Do tiến trình này, chúng ta dễ dàng thiết lập vô số xu thế trong dòng thức của mình: Những ấn tượng tạo nên thuộc về nghiệp - chính chúng phát sinh từ vô minh - Và, thật vậy, dòng thức của chúng ta bảo lưu tính chất vô hạn của những tiềm năng (sinh ra từ động niệm) này, đến độ chúng lôi ta vào trong các đời sống tương lai (cũng vô hạn như chính những tiềm năng) ấy.

Chúng ta vừa trình bày xong 12 chi nhân duyên theo vận hành hình tròn. Đầu tiên là vô minh vô thủy và 11 chi khác xoay chuyển theo. Với cách trình bày như vậy, cho phép ta biết rằng, nhiều chu trình duyên sinh diễn tiến trên cùng một thời điểm (đột hiện - xảy ra đồng thời và tại một điểm), bởi vì những biến hiện của vô minh có thể dẫn sinh hàng loạt các nối kết. Và theo cách thể hiện này của 12 chi nhân duyên, bằng sự hoạt động hàng loạt như vậy duyên trước nhiếp lấy duyên sau, cho phép ta hiểu rằng, chu trình vòng xoay trọn vẹn của 12 chi nhân duyên sẽ còn có nhiều chu trình đồng sinh khởi trong cùng một thời điểm. Chúng ta cũng có thể kinh nghiệm sự diễn tiến tiếp theo sau: trong chu trình 12 chi nhân duyên, vô minh, hành và thức (3 chi phần đầu tiên) xung động năng lực khiến cho dẫn sinh một đời sống tương lai (tạo nên năng lực dẫn đến tái sinh), người ta còn thấy giữa thức và danh sắc (chi 3 và chi 4 của 12 chi nhân duyên), giữa ái dục, thủ, và hữu; chính danh và sắc là hai phạm trù có khả năng tạo tác dụng nhanh chóng ở trong thức, cái tiềm năng cần cho việc sinh ra một đời sống khác.

Cũng vậy, khi ta quan sát, chi thứ 8, thứ 9, và thứ 10 vào cùng thời điểm ấy, chi phần sinh cá biệt đang được tác động bởi một tập hợp khác danh sắc, lục nhập, xúc và thọ. Lại nữa, dục, thủ và hữu - chúng xen vào giữa chi phần thứ 3 và thứ 4 - được danh, sắc, lục nhập, xúc và thọ đến trước theo đặc tính của chính chúng. Vậy thì, một chu trình khác nữa của vòng duyên sinh đã được bao hàm rồi trong sự phát sinh nào đó đã và đang diễn tiến, tức là một chu trình đơn nhất của 12 chi nhân duyên nhất thiết phải gắn liền với những chu trình khác vậy.

Bởi vì, chi thứ 1 của 12 chi nhân duyên là vô minh vô thủy còn chi cuối là già và chết, hai cách diễn dịch đó có thể chỉ cho sự bắt đầu và kết thúc. Thế nhưng, chúng ta hiểu rằng, chu trình vận hành thật sự của 12 chi nhân duyên không hoàn toàn mang tính đơn phương, những chi phần cần đến cho sự đột khởi của những chu trình khác, những mắc xích như vậy không thể nào có sự kết tận, khi mà vô minh chưa bị loại trừ triệt để. Chúng ta thấy rằng, nguồn gốc khổ đau chủ yếu là vô minh, trừ phi nó chưa bị tận trừ, thì không có cách nào để người ta có thể làm cho tiến trình đau khổ thật sự chấm dứt.

Nếu như chúng ta có thể nhận ra được 12 chi nhân duyên bằng cách liên hệ đến kiếp đời trong khổ luân, chẳng hạn như đời sống thú vật, quỷ đói hay là đời sống trong địa ngục, như vậy thì thuở tiền sinh của đời sống ấy đã có liên hệ cùng ác nghiệp, ở đây chỉ cho một lối sống mê mờ của các cảnh giới, mà tự thân của các cảnh giới này đã có liên hệ đến nghiệp và quả của chúng, tức là vô minh căn bản. Năng lực này sinh ra ác nghiệp, thiết lập một tiềm năng trong thức, làm nguyên nhân “giới thiệu” ta vào trong khổ cảnh. Nguyên nhân của việc dẫn sinh này đã được ái dục và chấp thủ tác trợ, cho đến khi nào nó vận hành một cách trọn vẹn, thì khi ấy nó trở thành hữu. Đấy là những nguyên nhân tối sơ về quả dẫn sinh (thức, danh sắc, lục nhập, xúc và thọ), và là quả thành thục (sinh, già, bệnh và chết) của khổ đau trong luân hồi hiểm nạn.

Trong mọi hữu thể có thiện nghiệp (con người, chư thiên, A-tu-la) liên hệ đến 12 chi nhân duyên, người ta tìm thấy vẫn là vô minh, tức là tương quan đến một đời sống mê mờ trong thế giới hiện tượng; thế nhưng đời sống này vượt trội hơn, việc cấu thành nghiệp như vậy được nghiệp thiện phát sinh, chẳng hạn, không sát sinh, trộm cắp, hoặc làm ích lợi cho người khác... Với những thiện nghiệp như thế, thiết lập trong thức căn những dấu ấn thiện mà kết quả của nó sẽ là sự tái sinh vào các cảnh giới lành như đã nêu. Nhân sở dẫn này cũng được ái dục và chấp thủ tác trợ và thúc đẩy, cho đến khi nào nó vận hành toàn diện để trở thành hữu, mà hữu sản sinh ra hai nhân vật: sở dẫn và năng dẫn quả (effers introducteurs et producteurs - đối tượng được hướng dẫn và chủ thể chỉ đạo) của một hiện hữu trong cảnh giới lành.

Như vậy, việc vượt ra khỏi vòng sanh tử luân hồi chính là cứu cánh, còn phương tiện là phương pháp chỉ cho những ai phát triển lòng bi mà chúng ta vẫn thường nhận thấy. Thật thế, bằng những phương pháp thiền định trong chức năng của chúng, hành giả có thể phát triển và sử dụng làm căn bản như sau: Quán tưởng 12 chi nhân duyên nhằm khai thác ước nguyện vượt thoát sanh tử luân hồi cho chính mình (tự lợi); quán tưởng 12 chi nhân duyên phát khởi lòng bi để mang lại lợi lạc cho người khác (lợi tha), nghĩa là tha nhân cũng giải thoát như mình vậy.



DUYÊN SINH VÀ GIẢ DANH BẰNG THUỘC TÍNH

Một khía cạnh khác của khái niệm duyên sinh là sự cấu thành những hiện tượng và các thành phần của chúng. Mọi đối tượng đều được cấu tạo bằng những thành phần. Đối tượng vật lý cũng có những thành phần định hướng (hướng xạ - directionnellle) và những hiện tượng phi vật chất sinh diệt, vô thường (sát-na sinh diệt tạo nên dòng liên diễn của chúng, tức là dòng liên diễn của những hiện tượng phi vật chất). Nếu như thật có những hạt không có phương phần (indivisible - các hạt không thể nhìn thấy bằng mắt thường, chúng được cho là không có gốc và cạnh để tiếp xúc. Phương phần, thuật ngữ của Duy thức), đưa đến tác dụng như là khối cấu trúc hay các yếu tố tạo nên các đối tượng cụ thể (chẳng hạn hạt cực vi hay phân tử), thế thì ngay từ đầu ta chẳng thể nào phân định được, thí dụ, đâu là phải, đâu là trái, hoặc trước hay sau. Và khi ta không thể định vị được bất cứ phương diện nào của đối tượng, dù bằng cách nối kết hay loại suy, vậy thì ta không thể bắt gặp bất cứ cái gì khác hơn là những khuôn mẫu của đối tượng gốc. Sự kết hợp chúng là một điều bất khả. Tuy nhiên, khi đối tượng vật chất đã được ta xác định có những lượng tử cực vi, dù chúng có nhỏ bé đến đâu, thì chúng dứt khoát phải có những thành phần định hướng. Chính vì lý do ấy, ta đi đến kết luận rằng, mọi đối tượng vật lý đều được cấu tạo bằng những phương phần.

Nguyên tắc này, áp dụng cho mọi dòng liên diễn (mọi trạng thái vận hành một cách tương tục): nếu như những sát-na hay các hạt cực vi vô thủy vô chung (không có sát-na trước hay sát-na sau), thì chúng không thể hình thành một dòng tương tục được. Nếu như một khoảng thời gian cực ngắn (vi thời lượng - un instant de temps), không có những phương phần hoặc các phương diện có khả năng tiếp xúc với vi thời lượng trước và sau đó, thì nó không thể thành hình một dòng tương tục, tức là nó không thể có những bộ phận phi thời. Cũng vậy, đối với những hiện tượng bất biến, như hư không thuần túy, phi hỗn hợp (trong mắt thường) để xác định, ta có những phương vị đối xứng (bằng ước lệ), như Đông và Tây, hoặc có phương vị này liên hệ đến phương vị khác, đối tượng này liên hệ đến đối tượng kia. Do vậy, tất cả đối tượng, dù là thường hay vô thường, biến dịch hay bất biến dịch, chúng đều có những bộ phận hay các phương phần.

Tuy nhiên, khi một đối tượng đặc thù (đặc tướng), cái toàn thể hay những thành phần của chúng - những bộ phận tối hậu này có thể là căn bản giả danh đồng phần hay tổng hợp thể (base d’imputation de l’ ensemble ) - xuất hiện với tâm thức của chúng ta, cái tổng hợp thể này xuất hiện có đặc tướng của nó, và những bộ phận tạo ấn tượng là những thành phần của chúng. Có phải như thế không? Mặc dầu tất cả đều phụ thuộc vào những thành phần, cái toàn thể và những thành phần của nó gây ấn tượng hiện hữu bằng cách thế tự quyết và việc xấu sẽ lộ ra ngay. Hai sự xuất hiện này thường có trong niệm tưởng của chúng ta, song, sự hiện hữu thật sự của cả hai, ta có thể chỉ ra cái toàn diện đã được phân tích, rằng chúng là một hợp thể, nghĩa là không có sự nhất quán giữa cái toàn thể và những thành phần xuất hiện cũng như cách chúng hiện hữu thật sự, mặc dầu chúng có vẻ như là những thực thể riêng biệt của chính chúng, thế nhưng, thực tế không phải vậy.

Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể nhận thấy sự khác biệt giữa cách xuất hiện của cái toàn thể và những bộ phận của nó và cách chúng hiện hữu thật sự: mỗi một trong hai có vẻ có một hiện hữu tự quyết hay yếu tánh tự hữu, cho dù không phải là như vậy. Thế thì, không thể cho rằng, những cái toàn thể cấu trúc bằng những thành phần là không hiện hữu: không có khả tính của cái toàn thể, người ta không thể nói đến những thành phần, một toàn thể nếu ta chỉ ra được những tập hợp tế vi như là những thành phần của nó. Vậy, những cái toàn thể hiện hữu, nhưng mà cách hiện hữu của chúng là cái có, được giả danh bằng sự phụ thuộc vào những thành phần của chúng: chúng không thể hiện hữu bằng cách nào khác hơn nữa được. Sự lý giải này tương ưng cùng với những hiện tượng biến dịch và bất biến dịch mà chúng đều là những hiện tượng thường và vô thường. Vị trí thích đáng của hệ luận như vậy, rộng sâu hơn là cách lý giải trước đó về duyên khởi, bởi vì cách lý giải trước đó chỉ giới hạn trong những hiện tương sinh ra bằng sự phụ thuộc vào nhân duyên mà thôi.



BẤT KHẢ TRI LƯỢNG

Những cái không thể nhận thức được bằng phân tách (DÉFINITION DE L’INTROUVABILITÉ - ce qui ne peut être trouvé par l’analyse).

Tư tưởng duyên khởi có những hệ quả của một chiều sâu khó thể đo lường. Có điều ta cần lưu ý rằng: Nếu ta không hài lòng với sự xuất hiện đơn thuần của một đối tượng, cả đến nghiên cứu bổ sung cho đối tượng với cái mà tự mình xử lý bằng giả danh đi nữa, thì ta cũng không bao giờ tìm thấy bất cứ điều gì, bên trong lẫn bên ngoài những căn bản giả danh của đối tượng này để có thể nói lên là chính nó. Thí dụ như, cái “Tôi”, cái ngã chẳng hạn: Cái tôi là nhân vật chủ tể, hoặc lấy cái tôi này sử dụng cho cả lãnh vực thân và tâm, cả hai là những đối tượng mà cái tôi này có thể sai xử. Vậy thì cái tôi, thân và tâm chắc chắn hiện hữu, và người ta không thể chối từ hoặc phủ nhận rằng, chúng đã hoàn thành chức năng riêng của chúng. Cái tôi như là một ông chủ sở hữu thân và tâm. Thật thế, chúng ta nói là “hôm nay tôi rất khỏe và cảm thấy sảng khoái”, khẳng định như vậy tuy có giá trị, nhưng khi cánh tay tôi đau nhức, ta không thể nói là “đây là cái tôi”, hay ví von rằng “Mi là cái tôi của ta”, mà bạn phải nói một cách rõ ràng là “tôi đang đau, sức khỏe tôi không được tốt cho lắm”.

Cũng vậy, khi ta nói đến “tâm thức của tôi”, hay “ý thức của tôi”, thí như ta nói rằng “trí nhớ tôi tồi tệ quá, có một cái gì đó bất ổn”, ngay cả ý thức của ta, trí nhớ của ta, ta cũng không tán thành chúng, có phải thế không? Ta cũng có thể nói như vầy: “Tôi muốn cải thiện sự trống vắng của tâm hồn tôi, và tôi muốn luyện tập nó”. Muốn được như thế, với điều kiện là tâm hồn của bạn phải được hướng dẫn và ít nhất đối tượng mà bạn đang tiếp cận cần phải được đào luyện trau dồi qua một lần, bởi tâm thức thường vô kỷ luật, nó muốn làm gì thì làm. Chúng ta có thể sánh nó với một bậc thầy, một người hướng đạo và có thể sánh nó - cái trạng thái ương ngạnh, vô kỷ luật ấy - như một cậu học trò ngang bướng cần phải học trước tiên những gì mà ta muốn dạy nó… Chúng ta hướng dẫn nó theo cách ấy để nó phục tùng ta. Chúng ta nói và suy nghĩ về những điều này và thực hiện những việc khẳng định chúng.

Với ý nghĩa như vậy, thân và tâm là những thực thể thuộc về cái tôi mà trên thực tế, nó trở thành chủ nhân ông của thân và tâm, thế nhưng ở mặt biểu hiện của thân và tâm, cái tôi không hiện hữu, ngay cả khi thực thể được tách ra, nó vẫn hoàn toàn độc lập. Tất nhiên, mọi chỉ dẫn hợp lý cho phép khẳng định sự hiện hữu của cái tôi, song, khi người ta thật sự tìm kiếm nó, ta không thể thấy nó được. Chẳng hạn cái tôi của Đạt-lai Lạt-ma phải được xác định trong phạm vi của con người tôi, nó không ở nơi người khác và ta có thể bắt gặp được nó. Thế nhưng, các bạn tìm kiếm nó, cái Đạt-lai Lạt-ma chân thật, cal1 Tensin Gyatso bản lai (trong phạm vi thân tâm), các bạn sẽ không tìm thấy cái tôi nào của nó có một đặc thể cả, bởi vì cái mà các bạn vừa tìm ra nó hoàn toàn vô tự tính, mặc dù Đạt-lai Lạt-ma là một thực thể, một con người, một thầy tu, một công dân Tây Tạng, một người nào đó mà người ta nói đến, người ấy cũng ăn, cũng ngủ, và vui với đời; có phải thế không? Bao nhiêu đó thôi cũng đủ chứng minh, có một cái gì đó hiện hữu, dẫu cho nó chẳng thể tìm thấy đuợc.

Điều này nói lên rằng, giữa những nền tảng giả danh của cái tôi, ta không thể tìm thấy bất cứ điều gì minh họa cho cái tôi, hay cái gì đó phải là cái tôi. Điều đó có nghĩa là cái tôi không hiện hữu chăng? Chắc chắn là không. Cái tôi hiện diện rõ ràng và hiển nhiên. Giả như nó hiện hữu mà người ta không tìm thấy được giữa những nền tảng giả danh của nó (cái cấu trúc toàn thể hiện hữu một cách rõ ràng), người ta có thể khẳng định là, nó không được thi thiết bằng khả tính riêng của nó (đặc tính của nó - sa nature propre), thế nhưng nó được thi thiết bằng cái khả thể của những điều kiện khác. Không có một kết luận nào khác thỏa đáng hơn.

Giữa những điều kiện (nhân duyên) phụ thuộc cho sự hiện hữu của cái tôi, một trong những trạng thái quan trọng nhất đó là thức phân biệt, hay là cái thức cấu thành tên gọi cho ấn tượng (1); cái tôi và những hiện tượng khác được thể hiện bằng chính tâm thể mà chúng ta vốn có. Trong cách này, duyên khởi hay duyên sinh không chỉ hiểu là “sự khởi sinh bằng thuộc tính nhân và duyên hay được quy danh bằng sự phụ thuộc vào một nền tảng giả danh, mà còn được quy danh bằng duyên thuộc của một thức phân biệt mà người ta đặt tên cho đối tượng nữa”.

Do vậy, thuật ngữ duyên khởi hay duyên sinh, chỉ cho ý nghĩa tùy thuộc vào những yếu tố khác, hoặc là được liên hệ cùng những yếu tố khác. Ngay khi đối tượng đã phụ thuộc hay duyên vào một cái gì đó thì nó không hiện hữu bằng cái khả tính riêng của chính nó, nó không tự hữu. Nó trống rỗng bản chất độc lập, không có một hiện hữu nào sinh ra bằng đặc tính của nó cả, tức là đặc tính của hiện hữu là Tánh không vậy. Thật thế, các pháp do duyên sinh. Thiện và ác, nhân và quả, ta và người (cái này và cái kia)... được hiện hành bằng duyên của những yếu tố khác, tuy chúng hiện ra đó, nhưng là nhân duyên hòa hợp sinh. Vì đối tượng là duyên sinh, nên bản thân chúng không có chấp thủ cực đoan tự hữu, đặc thể của chúng là vô tự tính. Cũng vậy, trong văn cảnh của duyên khởi, những đối tượng sinh ra và hiện hữu, chúng không phải không hiện hữu, bởi năng lực nhân quả chúng tự hoàn thành một cách không thể chối cãi hoặc không thể không khả thi. Trong quan điểm hoàn chỉnh như vậy, nghiệp nhân và nghiệp quả tự hoàn thành những chức năng của chúng, đúng như cái tôi là căn bản, là nền tảng của chúng một cách hoàn toàn. Khi được thấu hiểu như thế, ta sẽ tự tại giữa hai cực đoan của hữu ngã và vô ngã vậy.

Sự khẳng định hiện hữu bằng thuộc tính của thức năng phân biệt này được đưa đến từ những ý nghĩa tinh tế của tư tưởng duyên sinh. Vả lại, ngày hôm nay, các nhà khoa học giải thích rằng, hiện tượng giới chẳng phải tự sinh, chẳng phải tha sinh, cũng chẳng phải là do hòa hợp sinh từ đặc tính của chính chúng, mà chúng sinh ra bằng sự liên hệ và tương duyên với một chủ thể nhận thức, một quán sát nào đó, một khái niệm qua ấn tượng nào đó.

Tôi cảm thấy sự liên hệ giữa vật chất và tinh thần là một lãnh vực mà ở đấy triết học Đông phương - Nhất là triết học Phật giáo - và khoa học Tây phương có thể tương hội. Tôi nghĩ rằng, ở đó, sự hội ngộ này sẽ là một cuộc “hôn phối” đầy hạnh phúc, không bao giờ “ly dị” cả! Nếu như, những trường phái Phật giáo (không chỉ là những trường phái, mà ngay cả những ai thực sự thể nghiệm qua thực hành nền triết học này), cả đến những nhà khoa học không tư lợi và không thiên vị đều có thể kết hợp, tiếp cận với những thành quả có được của nền triết học ấy để quan sát, nghiên cứu và tiến hành tìm kiếm sâu thẳm nhất trong lãnh vực tôn giáo, tương quan đến vật chất và tinh thần. Ta có thể khám phá ra những điều tuyệt vời mà những điều ấy được công nhận là thật sự hữu ích cho cuộc sống. Ta không nên xem chúng chỉ thuộc về thẩm quyền của tôn giáo mà phải xem chúng như là một phát triển của trí tuệ loài người.

Cũng vậy, các nhà khoa học đang nỗ lực nghiên cứu não bộ của con người, chẳng hạn khoa Thần kinh học có thể sẽ có những cống hiến hữu ích, dựa trên những lý giải Phật giáo về địa hạt tâm thức - chức năng của nó, sự dịch biến của nó, và còn biết bao diễn biến phức tạp của nó nữa - tôi có hỏi một nhà Thần kinh học, những tính năng của ký ức là thế nào? Họ trả lời rằng, chúng vẫn còn là những cái chưa được sáng tỏ hoàn toàn. Trong cùng địa hạt như vậy, ta có thể cùng làm việc với nhau, tôi nghĩ như thế. Hơn nữa, các nhà Y học chuyên nghiệp của Tây phương tỏ ra quan tâm đến cách trị liệu một vài căn bệnh theo phương pháp y học riêng của ta, tức là Thiền định trị liệu pháp. Đây cũng là một lãnh vực khả dĩ dành cho các dự kiến chung, nghĩa là y học Tây phương có thể kết hợp với phương pháp Thiền định trong trị bệnh.

Hãy nhớ cho rằng, Phật giáo luôn nhấn mạnh đến sự tự sáng tạo, do vậy Phật giáo không thừa nhận một Thượng đế chủ tể, vì vậy, không nên xem Phật giáo như là một tôn giáo. Một tín đồ Phật giáo Tây phương nói với tôi là “Phật giáo không chỉ là một tôn giáo, mà nó còn là một môn khoa học tâm linh nữa.” Nói như vậy, có nghĩa là Phật giáo không thuộc về phạm trù tôn giáo sao? Quan điểm này có thể không đúng lắm, chỉ nên nói là Phật giáo rất gần và còn vượt hẳn khoa học. Bằng một tư duy khoa học nghiêm túc, đúng hơn Phật giáo được coi như là một trong những lộ trình tâm linh chủ yếu. Do đó, Phật giáo không phải là một tôn giáo, cũng không phải là một môn khoa học với ý nghĩa chuẩn xác của thuật ngữ, thế nhưng Phật giáo có thể dùng sự thể nghiệm của mình làm cầu nối nối liền giữa đức tin và khoa học. Với lý do như vậy, tôi nghĩ sẽ có một cách nào đó tốt nhất để hai tiềm năng này được gần nhau hơn, đến độ chúng đang thật sự trở thành như vậy.

Do chúng ta đánh mất đi mối quan tâm đến tôn giáo, và chính tình trạng này sẽ biến tôn giáo và khoa học thành hai thế lực chống đối nhau, khiến cho những ai quan tâm đều có thể nhận thấy rõ: nhóm thứ nhất, bám hẳn vào lòng tin và bám hẳn vào kinh nghiệm thuộc về giá trị của lộ trình tâm linh; và nhóm thứ 2 là đối với mọi giá trị tôn giáo, họ không có bất cứ sự cân nhắc chắt lọc nào cả. Từ đó, việc xung đột chắc hẳn phải diễn ra. Bằng cách này hay bằng cách khác, ta có thể giúp hai sức mạnh này gần lại nhau hơn, như đã đề cập đến vấn đề tôn giáo và khoa học ở trên và, như vậy sẽ dễ dàng đem lại lợi lạc hoàn toàn.

Le sens de la vie[1]
Tiếng Pháp: Michel Cool và Pierre Lafforgue
Việt dịch: Pháp HiỀn cư sỹ