Canh tư vừa mới bước vào,
Phật tường khổ não mạng nào cũng mang.
Ác tà với khổ dựa nương,
Làm cho đình trệ bước đường chánh chơn.
Tỷ như khói với bợn nhờn,
Làm cho nghẹt lửa trong cơn luyện vàng.
Trước là Khổ đế(29) hiện tuờng,
Khổ là cái bóng, đời thường mang đeo,
Mình đi cái Khổ đi theo,
Khổ mà lìa được, mạng teo dứt liền.
Có nhiều trạng thái Khổ phiền:
Mới sanh, khôn lớn, tật nguyền, già nua.
Yêu thương với lại oán thù,
Vui chơi cực nhọc, được thua, giựt giành,
Không ai khỏi bị khổ hành,
Nều mình chẳng có Đạo lành đón ngăn.
Hết vui thì khổ lằn nhằn,
Bề ngoài sung sướng, tâm căn khổ sầu.
Vô minh, lẽ ấy hiểu sâu,
Tức là xa lánh mưu mô gạt mình;
Chẳng còn yêu thích đời sanh,
Mà người có thể tự mình thoát ly.
Mắt bền chiếu thấy như vầy:
Vô minh(30) duyên trước, Hành(31) nầy tới sau;
Thức(32) rồi Danh Sắc(33) nối nhau,
Kế là Lục Nhập(34), Xúc(35) câu, Thọ(36) tình.
Giận, mừng, vui, não, ghét, ganh.
Kế là cái Ái(37) phát sanh, mong cầu:
Thanh nhàn, phước lạc, sang, giàu,
Danh cao, nghiệp cả, gồm thâu nước nhà,
Thiếp thê, tình ái mặn mà,
Món ngon, vật lạ, tố sa, đền đài,
Dòng quí phái, há nhường ai,
Đấu tranh mau dễ hoặc dài thời gian.
Thánh hiền cắt Ái dây oan,
Chẳng tầm, chẳng hại, chẳng toan tranh giành;
Dằn lòng trả nợ tiền sanh,
Dứt trừ phiền não, Nghiệp(38) mình sạch trong;
Bấy giờ người chẳng cần mong,
Cuộc đời sẽ tới ở trong Tiên, Người;
Hoặc là tạo một đời tươi,
Khổ sầu vi tế lần hồi tiêu tan.
Con Đường đi đã vẹn toàn,
Chẳng còn bị gạt bởi đoàn ảo hư;
Ngũ ấm(39)há dối nữa ư?
Các dây trói buộc(40), cắt trừ đã xong,
Chẳng còn luẩn quẩn trong Vòng,
Một phen tỉnh giác, toại lòng, hết mê.
Lớn hơn đại đế ngôi xuê,
Các Trời há dễ sánh bề phước an;
Dứt rồi kiếp sống lầm than,
Được Đời sống mới: Niết bàn viễn miên,
Cảnh nầy khoái lạc hơn Tiên,
Lìa xa khổ não, ưu phiền, đổi thay.
CHÚ THÍCH:Phật tường khổ não mạng nào cũng mang.
Ác tà với khổ dựa nương,
Làm cho đình trệ bước đường chánh chơn.
Tỷ như khói với bợn nhờn,
Làm cho nghẹt lửa trong cơn luyện vàng.
Trước là Khổ đế(29) hiện tuờng,
Khổ là cái bóng, đời thường mang đeo,
Mình đi cái Khổ đi theo,
Khổ mà lìa được, mạng teo dứt liền.
Có nhiều trạng thái Khổ phiền:
Mới sanh, khôn lớn, tật nguyền, già nua.
Yêu thương với lại oán thù,
Vui chơi cực nhọc, được thua, giựt giành,
Không ai khỏi bị khổ hành,
Nều mình chẳng có Đạo lành đón ngăn.
Hết vui thì khổ lằn nhằn,
Bề ngoài sung sướng, tâm căn khổ sầu.
Vô minh, lẽ ấy hiểu sâu,
Tức là xa lánh mưu mô gạt mình;
Chẳng còn yêu thích đời sanh,
Mà người có thể tự mình thoát ly.
Mắt bền chiếu thấy như vầy:
Vô minh(30) duyên trước, Hành(31) nầy tới sau;
Thức(32) rồi Danh Sắc(33) nối nhau,
Kế là Lục Nhập(34), Xúc(35) câu, Thọ(36) tình.
Giận, mừng, vui, não, ghét, ganh.
Kế là cái Ái(37) phát sanh, mong cầu:
Thanh nhàn, phước lạc, sang, giàu,
Danh cao, nghiệp cả, gồm thâu nước nhà,
Thiếp thê, tình ái mặn mà,
Món ngon, vật lạ, tố sa, đền đài,
Dòng quí phái, há nhường ai,
Đấu tranh mau dễ hoặc dài thời gian.
Thánh hiền cắt Ái dây oan,
Chẳng tầm, chẳng hại, chẳng toan tranh giành;
Dằn lòng trả nợ tiền sanh,
Dứt trừ phiền não, Nghiệp(38) mình sạch trong;
Bấy giờ người chẳng cần mong,
Cuộc đời sẽ tới ở trong Tiên, Người;
Hoặc là tạo một đời tươi,
Khổ sầu vi tế lần hồi tiêu tan.
Con Đường đi đã vẹn toàn,
Chẳng còn bị gạt bởi đoàn ảo hư;
Ngũ ấm(39)há dối nữa ư?
Các dây trói buộc(40), cắt trừ đã xong,
Chẳng còn luẩn quẩn trong Vòng,
Một phen tỉnh giác, toại lòng, hết mê.
Lớn hơn đại đế ngôi xuê,
Các Trời há dễ sánh bề phước an;
Dứt rồi kiếp sống lầm than,
Được Đời sống mới: Niết bàn viễn miên,
Cảnh nầy khoái lạc hơn Tiên,
Lìa xa khổ não, ưu phiền, đổi thay.
(29) Khổ đế: Chơn lý của sự Khổ: Phạn: Doukha-Sarya. Tất cả là Bốn đế (Tứ đế, Tứ diệu đế): Khổ đế, Tập đế, Diệt đế, Đạo đế.
(30) Vô minh: Phạn: Avidya; Pháp: Ignorance, Illusion.
(31) Hành: Phạn: Sankhâra, Samskàrà; Pháp: Impression, Penchant pervers; Sự chuyển động trong tâm, sự toan tính nơi lòng.
(32) Thức: Phạn: Vijnànà; Pháp: Conscience; Sự biết.
(33) Danh sắc: Phạn: Nâma-Rupa; Pháp: Nom et Forme; Tức là thân tâm, ngũ uẩn: gồm Thọ, Tưởng, Hành, Thức, kêu là Danh; Sắc tướng, hình chất, kêu là Sắc.
(34) Lục nhập: Phạn: Sadâyatana; Pháp: Six sens; Sáu căn trong nhập với Sáu trần ngoài.
(35) Xúc: Phạn: Sparca; Pháp: Contact; Sự đụng chạm.
(36) Thọ: Phạn: Védana; Pháp: Sensation, Vie des sens; Thọ cảm thường tình của các căn.
(37) Ái: Phạn: Trisnà; Pháp: Désir; Ham muốn, ưa thích. Từ Vô-minh tới Ái là tám nhân duyên đầu trong Thập nhị nhơn duyên; Còn bốn nhơn duyên nữa là: Thủ, Hữu, Sanh, Tử, Lão Bệnh.
(38) Nghiệp: Phạn: Karma. Tư tưởng và hành động từ các đời trước đến đời nầy hiệp thành một Sức, có thiện, có ác, hoặc toàn thiện.
(39) Ngũ ấm, ngũ uẩn: Phạn: Skandas; Pháp: Cinq agrégats; Năm món ( Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức) hiệp lại mà che khuất chơn lý, tự thể, làm cho chúng sanh luân hồi.
(40) Dây trói buộc: Phạn: Oupâdânas; Pháp: Liens.
oOo
Rạng đông bỗng hiện ra ngay,
Chiến công của Phật tô bày hiển vang.
Kìa chòm lửa rực Đông Phương.
Phủng qua những bức nhung trường tối đen.
Sao mai mờ mịt lặn chen,
Những lằn ánh tỏ túa xen nhiều vùng.
Núi non mờ ám xa trông,
Là nơi chào đón vầng hồng trước tiên.
Trăm hoa còn hãy ngủ yên,
Dưới lằn gió ấm, mắt hiền hé ra.
Quang minh lẹ bước đến ta,
Lướt theo ngọn cỏ là đà dưới sương;
Đêm rồi hạt lệ thảm thương,
Sáng nay, sương hóa kim cương chói ngời.
Ánh vui tỏa khắp đất đai,
Vàng ròng viền ở phía ngoài mây đen.
Tàu dừa như tụi tòn ten,
Cúi mình niềm nở đón khen ánh vàng;
Ánh soi khoảng trống rừng hoang,
Soi dòng sông rộng xem dường bửu châu;
Chiếu sang nai lộc bụi sâu,
Bảo rằng: Trời đã bắt đầu ban mai.
Ở trong tổ ấm trên khơi,
Chim còn gục mỏ dưới hai cánh mình,
Hào quang phớt mặt, nhủ rành:
"Các con! Hãy ngắm cảnh xinh ban ngày".
Muôn chim khởi sự trình bày,
Bản ca điệu hát đó đây chào mừng:
Tiếng nầy như sáo xa chừng,
Tiếng kia như trổi vang lừng quốc ca;
Tiếng như đờn ngọt phớt qua,
Tiếng như chát chúa, tiếng la vang rền;
Có con rủ rỉ êm đềm,
Có con như tỏ nổi niềm ái ân.
oOo
Đêm rồi Phật thắng Ma quân,
Sáng nay cảnh vật hỷ hân trong ngoài.
Nhứt là ở giữa nhơn loài,
Hiện ra khí hậu hòa hài, thanh cao,
Kẻ hung bạo cất con dao,
Những tay trộm cướp bỏ bao ngọc vàng;
Kẻ buôn bạc đếm đàng hoàng,
Ác thì hóa thiện, thiện đương trọn lành.
Các vua chiến đấu tạm đình,
Kẻ mang bệnh hoạn cất mình cười reo;
Mạng chung hơi thở cheo leo,
Hở môi cười nụ, tuân theo số phần.
Bình minh đem lại vẻ hân,
Cảnh vui dường ấy do căn lạ thường.
Da Du(41) ngồi ở bên giường,
Nét vui bỗng hiện trên gương mặt sầu,
Dường như bà cảm lẽ sâu:
Hết cơn bỉ cực, bắt đầu thới lai.
An vui khắp cả mọi nơi,
Thần linh mừng rỡ tỏ lời xướng ca.
Chư thiên ở cõi cao xa,
Hô rằng: "Công việc hẳn là xong xuôi!"
Thầy tu, dân chúng nối đuôi,
Cho là đại sự mà vui vẻ nhìn.
Từ nơi rừng bụi, lầy sình,
Tấm lòng Bác Ái mặc tình phát huy.
Hươu rằn ăn cỏ chẳng nghi,
Gần bên cọp mẹ, con bầy bú đeo;
Đoàn heo lại với đoàn cheo,
Cùng nhau uống nước quanh theo bờ hồ.
Thỏ nương gọp đá ra vô,
Chim ưng đứng đó mỏ đùa dưới lông.
Rắn nằm hơ dưới ánh nồng,
Da ngời như ngọc, móc không ló ngoài.
Diều ngơ cho cưởng vãng lai,
Cò xanh mơ mộng, cá chơi gần mình.
Chim sâu đậu nghỉ trên cành,
Để cho doàn bướm mặc tình trở xây.
Tinh thần đức Phật cảm lây,
Loài người thú vật, chim bay bốn bề.
Ngài còn ngồi cội Bồ đề,
Thắng rồi giặc Quỷ, phước về Nhơn gian.
Quang minh của Phật lan tràn,
Sánh cùng mặt nhựt, cả ngàn lần hơn.
oOo
Thế Tôn đứng dậy, hân hân,
Xướng lên tiếng Kệ, xa gần nghe qua:
"Ta đà ở khắp từng nhà,
Mảng tìm gia chủ cất tòa ngục giam;
Đấu tranh cực mãi phải cam,
Nay ta biết được người làm nhà đây.
Người ôi! thôi chớ đắp xây,
Vách tường chứa đựng những bầy khổ đau;
Từ nay, chớ dựng nóc lầu,
Đừng đâm đà nữa, vì đâu còn nhà!
Cột rường gãy hết rồi mà!
Vô minh huyễn hoặc tạo ra môn đình!
Nay ta đến chỗ cao vinh,
Mục tiêu Giải thoát đã tranh đoạt rồi(42)".
CHÚ THÍCH:Rạng đông bỗng hiện ra ngay,
Chiến công của Phật tô bày hiển vang.
Kìa chòm lửa rực Đông Phương.
Phủng qua những bức nhung trường tối đen.
Sao mai mờ mịt lặn chen,
Những lằn ánh tỏ túa xen nhiều vùng.
Núi non mờ ám xa trông,
Là nơi chào đón vầng hồng trước tiên.
Trăm hoa còn hãy ngủ yên,
Dưới lằn gió ấm, mắt hiền hé ra.
Quang minh lẹ bước đến ta,
Lướt theo ngọn cỏ là đà dưới sương;
Đêm rồi hạt lệ thảm thương,
Sáng nay, sương hóa kim cương chói ngời.
Ánh vui tỏa khắp đất đai,
Vàng ròng viền ở phía ngoài mây đen.
Tàu dừa như tụi tòn ten,
Cúi mình niềm nở đón khen ánh vàng;
Ánh soi khoảng trống rừng hoang,
Soi dòng sông rộng xem dường bửu châu;
Chiếu sang nai lộc bụi sâu,
Bảo rằng: Trời đã bắt đầu ban mai.
Ở trong tổ ấm trên khơi,
Chim còn gục mỏ dưới hai cánh mình,
Hào quang phớt mặt, nhủ rành:
"Các con! Hãy ngắm cảnh xinh ban ngày".
Muôn chim khởi sự trình bày,
Bản ca điệu hát đó đây chào mừng:
Tiếng nầy như sáo xa chừng,
Tiếng kia như trổi vang lừng quốc ca;
Tiếng như đờn ngọt phớt qua,
Tiếng như chát chúa, tiếng la vang rền;
Có con rủ rỉ êm đềm,
Có con như tỏ nổi niềm ái ân.
oOo
Đêm rồi Phật thắng Ma quân,
Sáng nay cảnh vật hỷ hân trong ngoài.
Nhứt là ở giữa nhơn loài,
Hiện ra khí hậu hòa hài, thanh cao,
Kẻ hung bạo cất con dao,
Những tay trộm cướp bỏ bao ngọc vàng;
Kẻ buôn bạc đếm đàng hoàng,
Ác thì hóa thiện, thiện đương trọn lành.
Các vua chiến đấu tạm đình,
Kẻ mang bệnh hoạn cất mình cười reo;
Mạng chung hơi thở cheo leo,
Hở môi cười nụ, tuân theo số phần.
Bình minh đem lại vẻ hân,
Cảnh vui dường ấy do căn lạ thường.
Da Du(41) ngồi ở bên giường,
Nét vui bỗng hiện trên gương mặt sầu,
Dường như bà cảm lẽ sâu:
Hết cơn bỉ cực, bắt đầu thới lai.
An vui khắp cả mọi nơi,
Thần linh mừng rỡ tỏ lời xướng ca.
Chư thiên ở cõi cao xa,
Hô rằng: "Công việc hẳn là xong xuôi!"
Thầy tu, dân chúng nối đuôi,
Cho là đại sự mà vui vẻ nhìn.
Từ nơi rừng bụi, lầy sình,
Tấm lòng Bác Ái mặc tình phát huy.
Hươu rằn ăn cỏ chẳng nghi,
Gần bên cọp mẹ, con bầy bú đeo;
Đoàn heo lại với đoàn cheo,
Cùng nhau uống nước quanh theo bờ hồ.
Thỏ nương gọp đá ra vô,
Chim ưng đứng đó mỏ đùa dưới lông.
Rắn nằm hơ dưới ánh nồng,
Da ngời như ngọc, móc không ló ngoài.
Diều ngơ cho cưởng vãng lai,
Cò xanh mơ mộng, cá chơi gần mình.
Chim sâu đậu nghỉ trên cành,
Để cho doàn bướm mặc tình trở xây.
Tinh thần đức Phật cảm lây,
Loài người thú vật, chim bay bốn bề.
Ngài còn ngồi cội Bồ đề,
Thắng rồi giặc Quỷ, phước về Nhơn gian.
Quang minh của Phật lan tràn,
Sánh cùng mặt nhựt, cả ngàn lần hơn.
oOo
Thế Tôn đứng dậy, hân hân,
Xướng lên tiếng Kệ, xa gần nghe qua:
"Ta đà ở khắp từng nhà,
Mảng tìm gia chủ cất tòa ngục giam;
Đấu tranh cực mãi phải cam,
Nay ta biết được người làm nhà đây.
Người ôi! thôi chớ đắp xây,
Vách tường chứa đựng những bầy khổ đau;
Từ nay, chớ dựng nóc lầu,
Đừng đâm đà nữa, vì đâu còn nhà!
Cột rường gãy hết rồi mà!
Vô minh huyễn hoặc tạo ra môn đình!
Nay ta đến chỗ cao vinh,
Mục tiêu Giải thoát đã tranh đoạt rồi(42)".
(41) Da Du (Yasôdhara): Vợ cũ của đức Thích Ca.
(42) Bài kệ trên đây mà tôi đã dịch nghĩa rộng, do theo chữ Pháp. Kinh chữ Hán gọi là "Tứ cú thành Đạo". Vừa khi thành La hán hoặc thành Phật, mỗi vị đều có đọc bài Kệ nầy:
- Chư lậu dĩ tận,
Mọi sự phiền não đã hết,
Phạm hạnh dĩ lập;
Đức hạnh thanh tịnh đã lập;
Sở tác dĩ biện,
Việc làm của mình đã xong,
Bất thọ hậu hữu.
Chẳng còn chịu thân sau nữa.
oOo