Tòng Lâm Tông Tượng

Thích Thông Huệ

Xin cảm ơn đạo hữu Bùi Hữu Huy đã gởi những bài viết này cho trang nhà, với sự đồng ý và duyệt qua bởi tác giả. BTTDTKVN

Lời tựa

Kính bạch giác linh Thầy,

Viết về cuộc đời Thầy với những dữ kiện người thật việc thật, thì chỉ cần dựa vào tài liệu sẵn có. Nhưng nói lên được đức độ và công hạnh của một bậc Tòng lâm Tông tượng, với 79 năm mang thân ngũ uẩn trong đó hơn 60 năm thừa hành Phật sự, thì ngôn từ đã không còn đủ khả năng diễn đạt. Nhưng dù sao, bằng tấm lòng của một đệ tử trong Tông môn, muốn báo đáp thâm ân tác thành giới thân huệ mạng, dù chỉ trong muôn một, con mạn phép sử dụng ngọn bút vụng về, vẽ lại chân dung người Thầy vô cùng quý kính của chúng con. Ngưỡng mong Thầy từ bi tha thứ cho những sai sót con có thể mắc phải trong bài viết nầy. Và cung kính lạy Thầy, vì sự nghiệp Thượng cầu hạ hóa, sớm hồi nhập Ta-bà, để muôn loài chúng sinh  đều thấm nhuần ơn pháp vũ.

Nam mô từ Lâm Tế Chánh tông, tứ thập nhị thế, Thiền Lâm đường thượng, húy thượng Thị hạ Khai, tự Hạnh Huệ, hiệu Đỗng Minh Tôn sư giác linh thùy từ chứng giám!

THIỀN THẤT VIÊN GIÁC

Tháng 5 năm Bính Tuất (2006)

THÍCH THÔNG HUỆ

NÉN TÂM  HƯƠNG DÂNG THẦY

(Tưởng niệm nhân ngày chung thất cố Hòa thượng Tuyên Luật sư thượng Đỗng hạ Minh)

Năm 1982, Bổn sư của con - HT thượng Đỗng hạ Hải, Trụ trì Sắc tứ Thiền Lâm tự Phan Rang - Viên tịch, trụ thế 63 năm. Ngày ấy, con chỉ là một sa di mới nhập môn tại Tổ đình Thiền Lâm. Hầu hạ Bổn sư vỏn vẹn hai năm, con như chú chim non mất mẹ khi Bổn sư qua đời. Mang tâm trạng một trẻ mồ côi, con đảnh lễ Thầy, vị Sư bá trong tông môn, không hiểu rõ số phận mình sẽ ra sao trong tương lai sắp đến.

May mắn cho chúng con biết dường nào, chính Thầy đã dang rộng vòng tay, để chúng con được nương nhờ sự bảo bọc của Thầy. Bốn huynh đệ chúng con, từ giờ phút thiêng liêng quỳ dưới chân Thầy để được làm đệ tử Y Chỉ Sư, đã có một tổ ấm bình an và vững chãi. Ánh mắt hiền hòa, nụ cười đầm ấm thân thương của Thầy xoa dịu biết mấy nỗi đau côi cút của chúng con. Thế là từ nay, huynh đệ chúng con đã được cội tùng Thầy che chở, được tình thương Thầy ban bố, được ơn đức Thầy thấm nhuần để có thể tiến bước trên đường tu.

Những lần thầy từ Nha Trang về Tổ đình Thiền Lâm, đối với con là những ngày hạnh phúc, vì được hầu cận Thầy, nghe lời Thầy chỉ dạy việc tu hành, về oai nghi tế hạnh mà người tu cần gìn giữ. Thầy ít khi nói chuyện gì khác ngoài vấn đề tu học. Câu thường dạy của Thầy là “Còn trẻ học chết bỏ, trưởng thành làm việc chết bỏ, lớn tuổi tu chết bỏ”.

Có dịp gần gũi, hàng đệ tử chúng con cảm mộ nhiều đức tính quý báu nơi Thầy. Thầy không nói nhiều, nhưng những gì Thầy dạy, Thầy đã thực hiện trước tiên. Nổi bật là sự mộc mạc giản dị, từ tiện nghi vật chất đến lối sống hàng ngày, từ lời lẽ nói năng đến cách giao tiếp. Người đã từng là Giám đốc hãng Vị trai lá Bồ đề, lo sinh kế cho biết bao Tăng Ni sinh, trong tay từng có rất nhiều tiền bạc, thế mà trong phòng riêng chẳng có gì đáng giá: chiếc bàn gỗ thường, nơi Thầy làm việc hàng ngày; cái tủ thờ chỉ đặt một chữ “Xả”; chiếc võng bện bằng xơ dừa, trên tường nơi hai đầu võng có hai câu “Thường tinh tấn” và “Hằng nhẫn nhục” như những lời nhắc nhở thường xuyên. Sự giản dị biểu hiện cả trong di chúc, Thầy dặn dò làm lễ tang đơn giản trong vòng 36 tiếng, không xây tháp, dành tịnh tài để ấn tống kinh sách. Có thể nói rằng, đời Thầy lấy việc đào tạo tăng tài làm Phật sự. Mọi hoạt động của Thầy, từ việc giảng dạy đến dịch thuật, từ việc làm kinh tế đến giữ những chức vụ quan trọng trong Giáo hội, Thầy đều nhằm mục đích bồi dưỡng cho lực lượng kế thừa!

Thầy còn là người rất trọng tình trọng nghĩa. Những lần hầu thăm Thầy, con hay được nghe Thầy nhắc đến Sư Ông Thiền Lâm với lòng hiếu kính và biết ơn vô hạn. Xuất gia tại Tổ đình Thiên Hưng, thờ HT Trí Thắng làm Bổn sư, sau đó Thầy được HT đưa về Tổ đình Thiền Lâm làm Trưởng tử của Sư Ông Thiền Lâm. Thầy luôn tinh tấn tu hành, làm tròn phận sự, nên được Sư Ông giao chức Tri khố và Thủ tọa. Trong thời gian Sư Ông mang trọng bệnh, Thầy đã thay mặt Sư Ông điều hành mọi việc chu toàn. Sau nầy, dù đang ở đâu, Thầy vẫn luôn để tâm đến sự phát triển của tông môn, đến việc tu học của các môn đệ trong nước và hải ngoại, cả đến sức khỏe và đời sống của những Phật tử ngày xưa thường lui tới Tổ đình, khi Thầy còn là một tu sĩ trẻ. Những năm gần đây, sức khỏe Thầy không được tốt, lại phải đảm trách nhiều Phật sự lớn, nên Thầy ít về Phan Rang. Tuy vậy, thỉnh thoảng Thầy lại gọi con lên, chỉ đạo những việc cần thiết trong tông môn, giao nhiệm vụ Thủ quỹ khi trùng tu lại Tổ đình. Điều này làm con cảm nhận rõ rằng, dù hiện tại Thầy là vị Cha lành của Tăng Ni Phật tử khắp nơi, nhưng trong lòng Thầy vẫn dành một vị trí đầm ấm thân thương cho cội nguồn Thiền lâm tự!

Sau đây, xin trích nguyên văn bài thơ do Thầy trước tác, nói lên tấm lòng quý mến của Thầy đối với người pháp đệ đồng Sư:

CẢM NIỆM

Thầy Đỗng - Hải, người em tôi quý mến,

Kể từ khi Thầy đến chốn Thiền Lâm,

Thầy xuất gia với tất cả thiện tâm,

Tránh ngũ trược âm thầm cầu giải thoát.

Thầy không phải trong giới người mẫn đạt,

Thầy không ưa hoạt bát để hơn ai,

Thầy cần cù tu học suốt đêm ngày,

Thầy coi ngó từ củ khoai buồng chuối.

Sống giản dị với tương dưa rau muối,

Không đua đòi theo đuổi cảnh phồn hoa.

Gặp ăn ngon mặc đẹp Thầy tránh xa,

Mãi lủi thủi trong chùa với vườn rẫy.

Thầy ý thức ngũ trần là cạm bẫy,

Nên luôn luôn rún rẩy lúc đương đầu.

Tôi biết Thầy tính đó mãi từ lâu,

Tôi tin chắc trước sau Thầy như một.

Tôi đi học vào năm năm - mươi - mốt,

Công việc chùa giao hết nốt cho Thầy,

Thầy trông nom quán xuyến đến hôm nay,

Từ bếp núc, vườn soi tới bàn Phật.

Đâu vào đó thỉ chung đều tươm tất,

Công đức Thầy quả thật tôi phải khen.

Đối với tôi Thầy xứng đáng người em,

Với môn đệ là người anh đáng kính.

Một đức tính hiếm có của Thầy mà chúng con suốt đời phải noi theo, là tinh thần hỷ xả. Chỉ nhìn vào khuôn mặt vui tươi và nụ cười mỉm của Thầy, những người mới tiếp xúc lần đầu đã thấy Thầy gần gũi biết bao. Lời Thầy dạy sinh động dí dỏm, lúc tiếp xúc nói chuyện thỉnh thoảng thêm một tràng cười giòn giã sảng khoái, nên dù nội dung câu chuyện có nghiêm túc khô khan đến mấy vẫn làm người nghe cảm thấy mát lòng. Càng về già, Thầy càng bao dung tha thứ mọi lỗi lầm của người, không hề giận ai, chê trách ai. Đặc biệt, Thầy không bao giờ phân biệt đối xử theo tông phái hoặc xuất thân; ai có tâm cầu thị, nghiêm trì giới luật, tinh tấn tu hành đều được Thầy thương mến và hết lòng dạy dỗ. Thầy thường nhắc nhở: “Pháp Phật là những phương thuốc điều trị tâm bệnh cho chúng sanh. Tùy bệnh mà dùng thuốc cho đúng. Thuốc Tây y hay Đông y đều dùng được, miễn nó lành bệnh là thuốc hay rồi”. Bản thân Thầy tu theo Luật tông, nhưng khi con xin Thầy được tùng học lớp tu Thiền tại Thiền viện Thường Chiếu (1986-1991)(*), Thầy đã vô cùng hoan hỷ hứa khả. Do tình thân lâu nay giữa Thầy và HT Thường Chiếu, Thầy viết thư giới thiệu cho con, bảo trình lên HT. Nhờ thư ấy, HT Thường Chiếu liền cho con nhập chúng tu học, và thâu nhận con làm đệ tử Y Chỉ Sư như sở nguyện, mở ra một trang mới cho đời tu của con từ lúc ấy cho đến bây giờ.

Ngày từ Thường Chiếu về Nha Trang, con đến đảnh lễ Thầy. Thầy rất hoan hỷ và lại ban cho con những lời khuyên quý giá về việc tu hành và giảng dạy, đặc biệt chú trọng sự hài hòa giữa các tông phái. Đời Thầy là cả một kho kinh nghiệm sống, Thầy đã sử dụng kinh nghiệm tự thân để dắt dẫn chúng con trên bước đường hoằng pháp lợi sanh. Những quyển sách con viết, trước khi ra mắt người đọc, con đều trình lên Thầy xem qua. Bằng tấm lòng người đi trước hướng dẫn đàn hậu học, Thầy đọc rất kỹ và đóng góp cho con nhiều ý kiến bổ ích, để con rút ra những ưu khuyết điểm làm kinh nghiệm cho những lần viết sau. Lúc nào đến thăm Thầy, con cũng cảm nhận ở Thầy một tình thương bao la, luôn nâng đỡ sách tấn và sửa chữa lỗi lầm cho đàn hậu tấn. Nhiều người mang tâm trạng chán nản nặng nề do những chướng duyên trên đường đời và đường đạo, nhưng chỉ cần vài câu nói đơn giản của Thầy người ấy đã thấy thanh thản, tự tin ở chính mình và lại vững tiến trên bước đường tu học. Thầy thường nói, Thầy chịu ơn giáo dưỡng của Sư Ông và của rất nhiều bậc tôn túc khác, nên Thầy phải đem hết sức lực và khả năng của mình để phục vụ tất cả mọi người. Khánh Hòa là nơi đất lành chim đậu, Thầy có duyên gắn bó sự nghiệp đào tạo của mình ở đây. Nhiều vị Tôn túc Tăng Ni hiện đảm nhiệm những chức vụ quan trọng trong các Tỉnh Thành Giáo hội đã từng qua những lớp đào tạo của Thầy, được Thầy đối xử bằng một tình thương bình đẳng.

Từ lúc khoác y Nam tông, Thầy bắt đầu nghiên cứu, dịch thuật chuyên sâu vào Luật tạng. Bản thânThầy là tấm gương sáng về nếp sống mẫu mực, giờ giấc đúng đắn, giới luật nghiêm cẩn. Thầy thường dạy “Giờ nào việc nấy, chỗ nào vật ấy”, “Căn bản của người xuất gia là đừng để vướng nhiễm ngũ dục. Đối ngũ dục có thể làm thước đo đạo lực của người tu”. Một câu nói của Thầy được xem là câu nói thời danh: “Cảnh khổ là nấc thang của bậc anh tài, là kho tàng của người hiểu biết, là hố thẳm của kẻ ươn hèn”. Chính vì nếp sống mẫu mực ấy mà Thầy được tôn là Hòa thượng Luật sư, và được suy tôn làm Tuyên Luật sư cho nhiều Đại giới đàn. Những năm gần đây, Thầy lại giữ trọng trách Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam, phụ trách Ban phiên dịch Hán tạng. Với cương vị nầy, Thầy ra sức đào tạo bồi dưỡng kinh nghiệm dịch thuật cho các thành viên trong Ban, hết lòng thương yêu tiếp dẫn đàn hậu tấn khiến mọi người đều được lợi lạc.

Thuận theo lẽ vô thường, có sinh ắt phải có già - bệnh - chết. Mười lăm năm mắc bệnh mãn tính, nhưng không ai thấy căn bệnh đã ảnh hưởng đến sức khỏe của Thầy thế nào, vì Thầy vẫn làm việc hăng say, nụ cười vẫn tươi tắn, giờ giấc sinh hoạt vẫn đều đặn. Cho đến khi căn bệnh ung thư quái ác xâm nhập lúc nào nay lộ diện, sức khỏe Thầy mới suy sụp nhanh chóng.

Chỉ trong hai tháng, kể từ lúc phát hiện triệu chứng đến khi Thầy viên tịch; nhưng đó là cả một quá trình dài đăng đẳng đối với người phải đương đầu với chứng bệnh ngặt nghèo. Người bệnh, thông thường phải chịu nhiều đau đớn về thể xác, căng thẳng về tinh thần, lo sợ cho tương lai, tiếc nuối cho những công việc còn dang dỡ… Nhất là những người đang mang trọng trách như Thầy - công trình dịch thuật Luật tạng và Pháp tạng đồ sộ chưa hoàn thành, thì có phải nội tâm Thầy là cả một trường tranh đấu? Nhưng thật sự không như thế! Chúng con lúc nào cũng thấy rõ sự bình ổn trong thân tâm Thầy, nụ cười Thầy vẫn nở trên môi khi nghe kể chuyện vui. Định lực nào giúp Thầy khống chế được cơn đau của ung thư trong giai đoạn cuối? Trí tuệ nào soi sáng tâm Thầy để chuẩn bị bước qua bờ sinh tử một cách an nhiên? Chỉ có định huệ của một bậc chân tu hiện ra nơi đời tiếp Tăng độ chúng mới có thể tự tại trước vô thường và cuối cùng, nằm trong tư thế kiết tường viên tịch!

Sự ra đi nhanh chóng của Thầy làm chấn động hàng tứ chúng trong và ngoài nước. Môn đồ pháp quyến chúng con mất một cội tùng già từ lâu là chỗ nương tựa vững chắc. Tăng Ni Phật tử mất một tấm gương sáng ngời về đức độ và tài năng. Giáo hội mất một cánh tay đắc lực trong sự nghiệp đào tạo tăng tài. Ban phiên dịch Hán tạng mất một vị Thầy nhiều kinh nghiệm và tâm huyết. Nỗi đau nào bằng nỗi mất mát không gì thay thế hôm nay?…

… Mà thật ra, Thầy đã đi về đâu nhỉ?

Vô sở tùng lai diệc vô sở khứ. Pháp thân thường trụ không đến không đi, thì có gì là sinh diệt còn mất? Cho nên, Thầy đang hiện diện ở mọi nơi. Thầy có mặt trong từng chiếc lá cánh hoa, trong từng đám mây tia nắng. Thầy có mặt trong mỗi chúng con, từng giòng máu hơi thở luân lưu trong cơ thể mỗi người. Thân chúng con là sự tiếp nối, kế thừa của thân Thầy; và tâm chúng con, khi tĩnh lặng mà thường biết, vẫn cùng tâm Thầy tương ưng, có bao giờ vắng thiếu? Vì thế, Thầy ơi, mỗi ý nghĩ lời nói của chúng con đều có Thầy chứng minh, mỗi Phật sự chúng con làm đều có Thầy hỗ trợ, mỗi bước đi trên lộ trình tâm linh nhiều chông gai thử thách, chúng con đều có Thầy động viên khích lệ và kịp thời uốn nắn những sai lầm. Và dưới sự hiện diện chứng minh miên viễn của Thầy, chúng con nguyện sẽ tự đứng lên và bước đi bằng đôi chân của chính mình, luôn noi gương Thầy “Học, tu và làm việc chết bỏ” để không phụ công ơn cao cả của Thầy. Về sau, bất cứ sự thành công nào của chúng con dù nhỏ hay lớn, cũng đều có phần đóng góp tích cực từ Thầy - phải thế không thưa Thầy, vị Thầy vô cùng quý kính của chúng con?!

Thiền thất Viên Giác

Tháng 6 năm Ất dậu (2005)

TÒNG LÂM TÔNG TƯỢNG

(Tưởng niệm nhân ngày Tiểu Tường

 cố HT Luật sư thượng Đỗng hạ Minh)

I- NHỮNG NGÀY THƠ ẤU.

Năm Đinh Mão (1927), nơi một làng quê nghèo của huyện An Nhơn tỉnh Bình Định, có một cậu bé ra đời.

Cha mẹ đặt tên là Đỗ Châu Lân, nhưng ở nhà thường gọi là Cu Quất. Cậu là người con thứ tư trong gia đình có năm người con (hai trai ba gái), cũng được xem là con trai út. Nhà nghèo, cha mất sớm, mẹ chú phải tảo tần nuôi mấy chị em. Cậu bé thông minh lại hiếu học, nên người mẹ dù vất vả cũng cho con cắp sách đến trường. Không phụ lòng thân mẫu, cậu đỗ bằng Yếu lược năm mới 11 tuổi. Đây là sự kiện trọng đại, không chỉ đối với gia đình mà còn với cả làng xã thời ấy.

Truyền thống nhiều đời tin sâu Tam Bảo, trong dòng họ có nhiều vị xuất gia, nên từ nhỏ cậu thường được theo mẹ đến chùa tụng kinh lạy Phật. Cậu đặc biệt kính trọng Hòa thượng (HT) Trí Thắng, người chú đã được phong chức Tăng Cang, đang tu tại chùa Khánh Vân - Bình Định, do Đại sư Chơn Quang trụ trì.

Năm cậu 12 tuổi, anh Bốn của cậu (nay là HT Thích Đỗng Quán) xuất gia tại chùa Khánh Vân. Chủng tử Phật pháp sâu dày, cậu bé Quất từ lâu đã muốn vào ở chùa, thấy thân quen từ lọ tương đến cái chuông cái mõ. Bây giờ người anh thương yêu của cậu đã làm tiểu điệu, cậu càng mong được đi tu. Nhà sinh hai trai, lẽ ra phải ít nhất một người lập gia đình để có con nối dõi. Bất hiếu hữu vi tam, vô hậu vi đại, trong ba tội bất hiếu, không người nối dõi tông đường là tội nặng nhất. Nhưng bà mẹ là một Phật tử thuần thành, thấy con còn bé mà đã có ý chí xuất trần, nên hoan hỉ gửi đứa con trai còn lại vào nương nhờ cửa Phật. Thế là từ tuổi 13, cậu bé Quất trở thành chú tiểu, làm quen với muối dưa, tập sống đời thiểu dục tri túc, theo HT Trí Thắng học oai nghi tế hạnh. Cuộc đời chú gắn bó với thiền môn từ đó.

Một năm sau, HT Trí Thắng về Phan Rang, trụ trì tại chùa Thiên Hưng. Chú tiểu 14 tuổi cũng quảy gói theo Thầy, sớm tối không rời, chuyên cần công phu bái sám. HT biết chú là pháp khí nên đặc biệt giáo dưỡng chú chu đáo, có phần nghiêm khắc, cốt đào luyện chú sớm nên người. Ngọc bất trác bất thành khí, viên ngọc quý phải nhờ tay người thợ tài hoa gọt dũa mới thành món trang sức hiếm có. Chú tiểu như tờ giấy trắng, được bàn tay họa sư Trí Thắng vẽ những nét đầu tiên điêu luyện, khởi đầu cho sự nghiệp vẻ vang sau nầy.

Năm 16 tuổi, chú thọ Sa-di tại Đại giới đàn Long Khánh. Một cơ duyên lạ đến với chú: Đệ tử lớn của HT Trí Thắng là thầy Huyền Tân từ Huế về trụ trì Sắc tứ Thiền Lâm tự Phan Rang. HT đưa chú Sa-di mới thọ giới đến đảnh lễ thầy Huyền Tân, xin làm đệ tử. Từ hôm ấy, chú gắn bó cùng Sư phụ Huyền Tân nơi Tổ đình Thiền Lâm, và tôn HT Trí Thắng làm Sư ông.

II- THỌ ĐẠI GIỚI.

Bản tính chăm chỉ cẩn thận, luôn chu toàn mọi việc được phân công, thêm cần cù chịu khó tu học, chú Sa-di trẻ được Sư phụ Huyền Tân thương mến. Mới 19 tuổi, chú được Sư phụ trình lên Hội đồng Thập sư Đại giới đàn chùa Thiên Đức, xin thêm 1 tuổi cho đủ tuổi thọ giới Cụ túc. Thế là, dưới sự chứng minh của Quốc sư Phước Huệ chùa Thập Tháp, HT Đàn đầu là Ngài Huệ Chiếu, tân Tỳ-kheo Thích Đỗng Minh đầy đủ giới thể, giới tướng trang nghiêm, nhận lãnh trách nhiệm tác Như-Lai sứ hành Như-Lai sự. Thầy chính thức nối dòng Lâm-Tế Chúc-Thánh, đời thứ 42, một dòng Thiền do Thiền sư Minh Hải khai sáng, nối tiếp truyền thừa đã 400 năm với sự nghiệp rạng rỡ, trong đó viên ngọc sáng nhất là HT Thích Quảng Đức cùng trái tim bất diệt.

Từ đó, thầy Đỗng là cánh tay đắc lực của Sư phụ Huyền Tân, lần lượt được Sư phụ giao nhiệm vụ Thị giả rồi Thủ khố, Thủ tọa. Trong thôn Đắc Nhơn, mọi người đều tôn xưng Thầy là “Anh Thủ”. Danh xưng nầy theo Thầy mãi về sau; khi Thầy làm Thủ chúng ở Tỉnh hội Phật giáo Phan Rang, Nha Trang và Phật học viện Trung phần, chỉ thay bằng “Thầy Thủ” hay “Ông Thủ”.

Thời gian mười năm chịu ơn giáo dưỡng của Bổn sư tại Tổ đình Thiền Lâm (1947-1957), Thầy đã trang bị đầy đủ tư lương cho bước đường hành đạo về sau, theo tinh thần “Tu Bồ-tát đạo hành Bồ-tát hạnh”. Ngoài hai thời khóa tụng và bộ kinh Tam Bảo, Thầy còn học thêm các kinh Địa Tạng, Thủy Sám, Tứ Thập Nhị Chương, Lăng Nghiêm trực chỉ… toàn bằng chữ Hán. Tùng học tại Tăng Học Đường Nam phần Trung Việt (Nha Trang) trong 4 năm, Thầy lại được Ban Giám đốc Học đường (bấy giờ là HT Trí Thắng và HT Huyền Tân) cử vào Sài Gòn học các ngành nghề: Điều dưỡng, lái xe, tốc ký, bào chế dược phẩm và chế biến hóa chất. Một lần nữa chứng tỏ trí thông minh hơn người, Thầy tốt nghiệp cả 6 bằng với điểm số rất cao, đặc biệt đậu thủ khoa ở hai ngành dược phẩm và hóa chất. Sau đó Thầy ra Huế tham học với các Ngài Đôn Hậu, Thiện Siêu, Trí Quang để hoàn tất chương trình Đại học Phật giáo. Như thế là, mười năm miệt mài đèn sách, vừa học tập vừa tu hành, vừa nghiên tầm Phật học vừa rèn luyện nghề nghiệp thế gian, chồi non xanh mượt ngày nào đã trở thành một cây cao tươi tốt, hứa hẹn sẽ tặng cho đời những bông hoa thơm ngát và những quả chín ngọt ngào. Cây được vun trồng tưới tẩm tại Tổ đình Thiền Lâm của Tông môn, nhưng hương thơm của hoa và vị ngọt của quả xin bình đẳng dâng hiến cho bốn phương tám hướng!

Năm 1957, bằng số vốn Phật học và thế học tương đối hoàn chỉnh, Thầy trở về chùa Long Sơn - Nha Trang, bắt đầu công cuộc hành đạo dưới nhiều hình thức: Vừa là nhà kinh tế tài hoa của Phật giáo, vừa là nhà mô phạm mẫu mực của các Tăng Ni sinh, là trụ cột đắc lực của Tỉnh hội Khánh Hòa, lại là dịch giả các kinh, luật Hán tạng. Ở lĩnh vực nào, với tài trí xuất cách, với đạo hạnh tỏa sáng, với nhiệt tình và ý chí kiên định, Thầy đều là đầu tàu gương mẫu. Lúc nầy, thầy Đỗng vừa tròn 30 tuổi.

III- KINH TẾ TỰ TÚC.

Phật giáo phát xuất từ hiện thực sinh động của vũ trụ vạn loại, và trở lại phục vụ cho cuộc sống sinh động ấy. Bằng tinh thần nhập thế của Phật giáo Bắc truyền, tinh thần “Một ngày không làm một ngày không ăn” của Tổ sư Thiền tông Bá Trượng, việc làm kinh tế tự túc cũng được xem như một pháp môn hành trì. Mặt khác, trong công cuộc đào tạo tăng tài - từ thuở nhỏ còn là tân Tỳ kheo đến lúc trưởng thành trên đường đạo, chưa kể đến tâm sức trí lực của chư tôn đức, chỉ nói về tài lực, cũng đã là vấn đề nan giải. Muốn thực hiện tốt công tác trọng đại nầy, không thể chỉ nhờ sự hỷ cúng của đàn-na tín thí vốn không đều đặn và kịp thời, mà cần có nguồn kinh phí tương đối dồi dào và ổn định. Nhận thức rõ điều nầy, chư vị Tôn túc trong Giáo hội đã cùng họp bàn, cân nhắc và cuối cùng mạnh dạn vạch ra một hướng đi mới: Xây dựng một mô hình kinh tế tự túc chủ động, quy mô và bền vững. Thật ra, mô hình nầy đã được thực hiện khá thành công ở Nhật Bản, Hàn Quốc vào những thập niên cuối của thế kỷ 20; nhưng trong giai đoạn giữa thế kỷ ấy tại Việt Nam, có ý tưởng táo bạo như thế, quả không phải là chuyện thường.

Năm 1957, một cơ sở sản xuất nước tương (xì-dầu) ra đời tại Nha Trang, mang tên “Hãng Vị Trai Lá Bồ Đề”. Giám đốc hãng kiêm Trưởng ban Bào chế là “Thầy Thủ” Thích Đỗng Minh. Với tài trí và nhiệt tình của tuổi trẻ, lại hết mực thanh cao, Thầy Thủ đã điều khiển guồng máy kinh tế cho Giáo hội thành công ngoài mong đợi. Chỉ trong ba năm, cơ sở đã lập thêm hai chi nhánh ở chùa Giác Sanh (Sài Gòn) và Từ Đàm (Huế). Trong thời gian này, hãng xì-dầu Con Mèo của một người Hoa cũng rất nổi tiếng. Chủ hãng nhận ra đối thủ cạnh tranh đáng gờm của mình, đến tận nơi thương lượng cùng quý Thầy, đề nghị mua lại cơ sở với giá thật hậu hĩnh. Nhiều vị tán đồng vì thấy lợi ích trước mắt là quá lớn, chỉ riêng Thầy cùng HT Thiện Minh không chấp thuận, vì tiên đoán rằng tương lai tốt đẹp của cơ sở mình. Thời gian sau cho thấy quyết định của hai Thầy là đúng đắn.

Ngoài sản xuất nước tương, Thầy Thủ còn chỉ đạo việc chế biến xà-phòng, thuốc tẩy, làm nhang và đèn cầy. Vừa làm vừa học vừa dạy nghề cho Tăng ni sinh, nhiều lần thất bại trong thí nghiệm được xem là tiền đề cho những thành công rực rỡ về sau, từng bước Thầy đã làm cho thương hiệu “Lá Bồ Đề” có chỗ đứng vững chắc trong thị trường. Cơ sở đã ký nhiều hợp đồng với cơ quan nhà nước, cung cấp hàng vạn tấn xà-phòng, nước chấm, đậu khuôn…, sản xuất meo nấm và nấm rơm, rượu 900 dùng trong công nghiệp. Tiếng lành đồn xa, nhiều phái đoàn đã đến tham quan hoặc tìm đối tác, trong đó có Ngài Chủ tịch nước Cộng Hòa Nhân Dân Lào và phái đoàn hóa chất Hà Nội - Hải Phòng. Tiến sĩ Hoán, trưởng đoàn hóa chất, ngạc nhiên về kiến thức khoa học sâu rộng của vị tu sĩ bề ngoài có vẻ chân chất giản dị. Ông muốn thử tài Thầy nên đề nghị Thầy chế biến cát lồi tại chỗ. Không có ý khoe tài, nhưng lúc cần cũng phải cho người biết khả năng, Thầy thực hiện thao tác một cách thành thạo trước các nhà khoa học trong đoàn, và cuộc thử nghiệm được hoàn thành tốt đẹp. Tiến sĩ Hoán vô cùng kính phục, gợi ý cùng Thầy nên đưa cơ sở sản xuất lên Đại xí nghiệp, và hứa sẽ làm cố vấn khoa học cho cơ sở tương lai. Rất tiếc là nhân duyên chưa hội đủ, Tiến sĩ từ trần sau đó vài năm và hãng Vị trai cũng giải thể, sau 20 năm hoạt động (1957-1977).

Trong thời kỳ kinh tế tự túc, nhờ HT Trí Thủ và HT Thiện Hòa tin tưởng cho phép, Thầy được quyền sử dụng nguồn tài chánh để làm nhiều việc lớn cho các Phật học viện (PHV). Hoạt động kinh tế là hoạt động tích lũy để làm giàu, nhưng riêng Thầy, bằng chánh mạng, chánh nghiệp, đã tích lũy tài sản một cách lương thiện và sử dụng tài sản ấy cho tập thể Tăng già, chứ không một mảy may tơ hào cho cá nhân. Trong tay có rất nhiều của cải tự do thu xuất, thế mà trong ngần ấy năm, Thầy luôn giữ đúng phẩm chất đạo đức của một người tu chân chính. Cuộc sống của Thầy lúc nào cũng đơn giản trong phong cách, đạm bạc trong ăn uống, cần kiệm trong y phục. Đơn giản cần kiệm đến độ trong phòng riêng không có vật gì đáng giá, dùng một đôi dép trong suốt hơn 30 năm trường!

Một lần nọ, đại diện một hãng mì ăn liền của người Hoa đến liên hệ với Thầy, xin dùng nhãn hiệu “Lá Bồ Đề” và trả tiền bản quyền. Thầy đã trả lời với vị Giám đốc hãng: “Chắc ông cũng là con nhà Phật. Ông đem gieo rắc Bồ-đề là tốt rồi, vậy tôi không lấy tiền gì hết”. Thầy chấp nhận cho sử dụng bản quyền, và thương hiệu “Mì ăn liền Lá Bồ Đề” đã một thời rất nổi tiếng. Các vị làm kinh tế đều biết, một thương hiệu có uy tín được chủ nhân của nó bảo vệ như thế nào. Vậy mà, đối với người không quen biết lại khác quốc tịch, nhưng vì là Phật tử, nên Thầy sẵn sàng biếu không một nhãn hiệu đã cầu chứng, chỉ với mục đích duy nhất là để “gieo rắc Bồ-đề”!

Một vị Thượng tọa đã viết về Thầy: “Có ý tưởng thông thoáng về kinh tế tự túc trong thiền môn đã là chuyện khó, thực hiện ý tưởng ấy càng khó, và thành công trong việc thực hiện càng là việc khó muôn phần. Vậy mà Thầy đã thực hiện thành công, lại thành công rực rỡ. Một nhân tài kinh tế của Phật giáo như Thầy quả là ít có”. Nhân tài kinh tế như thế đã ít có, sử dụng tài ấy để phục vụ lợi ích chung, còn cuộc sống riêng mình thì luôn giản đơn đạm bạc, sự thanh cao trong sáng ấy chẳng phải tầm thường!

IV- SỰ NGHIỆP GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO.

Theo phương châm “Tiếp dẫn hậu lai báo Phật ân đức”, suốt đời Thầy xem việc giáo dục và đào tạo Tăng tài là bổn phận chính. Dù có lúc do hoàn cảnh, tạm thời phải bôn ba nhiều nơi học hỏi và làm các nghề thế gian, nhưng bản thân Thầy luôn là nhà giáo dục. Ngay khi nhận trách nhiệm quản lý các cơ sở sản xuất, Thầy vẫn đồng thời dạy dỗ Tăng Ni sinh; và những lợi tức trong kinh tế cũng chỉ dành trang trải phí tổn cho việc giáo dục đào tạo.

Năm 1957, Tăng học đường Nha Trang và Phật học đường Báo Quốc Huế sáp nhập thành PHV Trung Phần (còn gọi là PHV Hải Đức Nha Trang). Đại Đức 30 tuổi Thích Đỗng Minh được công cử giữ trách nhiệm Giáo thọ chính thức, bắt đầu sự nghiệp hoằng truyền chánh pháp. Một kỷ niệm trong đời dạy học, Thầy không quên và chắc nhiều người chứng kiến vẫn còn nhớ mãi: Đó là lần thuyết giảng của Thầy tại làng An Truyền huyện Phú Vang tỉnh Thừa Thiên Huế. Phái đoàn được cung nghinh từ bến đò Bến Ngự bởi hàng trăm đoàn sinh Gia đình Phật tử cùng các cư sĩ quỳ mọp hai bên đường. Sự tiếp đón trang trọng nầy làm vị Giáo thọ trẻ tuổi Đỗng Minh xúc động. Tự nhiên dòng nước mắt lăn dài trên má. Thầy vội lau nhanh, nhưng nhiều Phật tử đoàn sinh đã nhìn thấy. Ngay từ buổi đầu đã có sự đồng cảm giữa Thầy và trò, nhất là sau khi Thầy lên pháp tòa sau lời giới thiệu của HT Thiện Siêu, dùng ánh mắt từ hòa nhìn khắp lượt thính chúng. Buổi giảng hôm ấy thành công không ngờ, và ghi mãi dấu ấn khó phai cho người trong cuộc.

Thật ra từ năm 18 tuổi, Thầy đã có nhiều dịp làm quen với công tác giảng dạy, vừa học tập kinh nghiệm của các vị tôn túc vừa tự mình thực hiện. Thỉnh thoảng, các Ngài Đôn Hậu, Trí Thủ từ Huế vào Phang Rang, đến Tổ đình Thiền Lâm thăm Ôn Huyền Tân. Thầy làm thị giả đứng hầu Bổn sư, nghe các Ngài giới thiệu nhau: Đây là Ngài Giảng sư, đây là Ngài Giám luật… Không hiểu sao Thầy lại thích danh xưng “Giám Luật”, như có túc duyên với Luật học từ bao đời. Từ đó, Thầy chú tâm nghiên cứu và giảng dạy về Luật học. Chủ trương dạy dỗ đồ chúng bằng khẩu giáo và cả thân giáo, Thầy rất nghiêm cẩn giữ gìn giới luật trong suốt cuộc đời.

Một điểm đặc biệt của Thầy từ lúc trẻ, là nghiêm khắc với chính mình, nhưng từ bi độ lượng với người khác. Nhiều học tăng mới tiếp xúc với Thầy lần đầu, thấy Thầy có vẻ xa cách lạnh lùng, xưng với hỗn danh “Kỷ luật sắt”. Nhưng thật ra, đàng sau vẻ lạnh lùng ấy là cả một biển tình thương mênh mông ấm áp. Nhiều Tăng Ni sinh ở PHV Hải Đức và Ni viện Diệu Quang vẫn nhớ phẩm chất sư phạm của Thầy là tinh thần khôi hài, cách triển khai bài giảng rất linh hoạt, cách sử dụng từ ngữ thật giản dị có pha chút dí dỏm, khiến những bài Luật học khô khan trở thành dễ thuộc khó quên, những giờ lên lớp bó buộc trở nên hào hứng sinh động, đầy ắp tiếng cười sảng khoái. Hình ảnh Thầy cặm cụi bao tập, viết nhãn vở cho học trò - chỉ thấy những thầy giáo làng ngày xưa đối với lớp vỡ lòng, nay gặp lại nơi một vị tôn túc - thật là hình ảnh thân thương hiếm có. Thầy san sẻ cho mọi học trò của Thầy vị ngọt của giáo pháp và tình cảm Sư-Đệ thắm thiết, mà không cần sự đền đáp của bất cứ ai.

Phật Đản năm 1963, chính quyền Ngô Đình Diệm, ra lệnh triệt hạ cờ Phật giáo. Mùa pháp nạn bắt đầu. Đại đức Thích Đỗng Minh, với tư cách thành viên Ủy ban Bảo vệ Phật giáo tại Nha Trang, cùng Tăng Ni Phật tử tranh đấu chống chính sách kỳ thị tôn giáo và đàn áp Phật giáo đồ, theo phương châm bất bạo động. Ngọn đuốc thiêng Quảng Đức dẫn đầu ngọn lửa vị pháp thiêu thân, thắp sáng cả năm châu, đánh thức lương tri của toàn thế giới. Một triều đại tưởng chừng hùng mạnh bền lâu, đã bị sụp đổ vì không hợp lòng dân, không thuận lý đạo. Giáo hội Phật giáo Việt Nam Thống nhất ra đời. Viện Hóa Đạo chỉ định Thầy làm Phó Trưởng miền Khuông Việt gồm các tỉnh Cao nguyên Trung phần, sau đó làm Trưởng miền, khi Thượng tọa Trưởng miền Thích Quang Phú từ chức. Một năm sau, Ngài Trí Quang đề bạt Thầy làm Vụ trưởng PHV, điều hành 22 PHV gồm 996 Tăng Ni sinh, một chức vụ quan trọng nhất trong đời tu của Thầy.

Trong thời kỳ nầy, nội bộ Phật giáo có sự phân hóa. Một số Tăng Ni sinh có tâm hướng ngoại. Riêng Thầy vẫn giữ vững hoài bão giáo dục đào tạo Tăng tài. Bài thơ Thầy đăng trên báo Hoằng pháp có tính dí dỏm nhưng lại là lời thơ kêu gọi thống thiết:

Viện quý Tú lo tu

Viện cần Tú có tu

Viện thương tu thiếu Tú

Viện ngán Tú không tu.

Chư tôn đức trong Giáo hội bấy giờ hết lòng ủng hộ chương trình chuyên khoa của PHV do Thầy khởi xướng. Ba lớp chuyên khoa đầu tiên ở Hải Đức (Nha Trang), Huệ Nghiêm (Sài Gòn) và Thập Tháp (Bình Định) ra đời. Thầy lần lượt giữ chức Giám học, Phó Viện trưởng Điều hành Viện Cao đẳng PHV Hải Đức, là một trong hai trợ lý đắc lực cho HT Giám viện Thích Trí Thủ. Dù công việc bận bịu đến mấy, Thầy không bao giờ xao lãng những giờ lên lớp, những thời công phu, những buổi quá đường. Thói quen đúng giờ từng phút một của Thầy là một trong những đức tính mà ai cũng nể phục nhưng không phải ai cũng làm theo được. Câu nói thời danh của Thầy: “Cảnh khổ là nấc thang của bậc anh tài, là kho tàng của người hiểu biết, là hố thẳm của kẻ ươn hèn” cũng là câu châm ngôn hướng dẫn Thầy và môn đệ vượt qua mọi biến động của hoàn cảnh. Đối với các học Tăng, Thầy vừa là thầy là cha, vừa là bạn là đồng sự, luôn có mặt luôn sát cánh trước những thuận nghịch của dòng đời và đổi thay của lòng người. Nhiều vị dù đã trưởng thành thỉnh thoảng gặp chuyện không vui, vẫn về ngồi dưới chân Thầy để được Thầy khuyên bảo sách tấn. Nhìn gương mặt tươi tắn, ánh mắt độ lượng, nụ cười vừa chúm chím vừa bí ẩn vừa đầy ý nghĩa, vị ấy thấy vơi đi bao ưu tư khúc mắc. Và khi lạy Thầy từ giã, vị ấy ra về với một sức mạnh mới, một niềm tin mới, để có thể gánh vác trọng trách tưởng chừng quá sức kham nhẫn của mình!

Sau khi các cơ sở sản xuất ngừng hoạt động (1977), Thầy có thời gian toàn tâm toàn ý cho công tác giảng dạy và dịch thuật. Các Tự viện ở Nha Trang và một số nơi ở thành phố Hồ Chí Minh như Quảng Hương Già Lam, Vạn Hạnh… thường có bóng Thầy trong lớp học. Thầy cũng được tôn cử làm Tuyên Luật sư cho các Đại giới đàn Trí Thủ, Thiện Hòa, từ đó nhiều giới tử trở thành những cây xanh lá, tương lai của Giáo hội Phật giáo Việt Nam sau nầy.

Năm Thầy 70 tuổi (1997), Giáo hội PGVN tấn phong Thầy lên Hòa Thượng và suy tôn vào Hội đồng Chứng minh Trung ương. Sau đó, Thầy lại được suy cử làm Chứng minh và Cố vấn cho Ban Trị sự Tỉnh hội Phật giáo Khánh Hòa, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam.

Trải qua nhiều chức danh lớn trong Đạo pháp, trở thành Bậc cao Tăng thạc đức của Giáo hội, nhưng đối với Thầy, tất cả chỉ là hoa đốm giữa hư không. Người tu chân chính không màng danh lợi, biết thân tâm cảnh là duyên hợp tạm có, không bất biến, không thường hằng. Thầy làm mọi Phật sự với tinh thần vô ngã vị tha, chỉ với mục đích duy nhất: Giác ngộ và Giải thoát khỏi ba cõi trầm luân. Bài thơ khai bút Xuân Bính Tý (1997) Thầy viết khi đến tuổi “cổ lai hy” cho thấy ý chí của Thầy:

Tuổi Đinh Mão năm nay bảy chục,

Trải thời gian gạn đục lóng trong.

Quyết tâm rửa sạch cõi lòng,

Mới mau ra khỏi cái vòng tử sinh.

V- SỰ NGHIỆP DỊCH THUẬT.

Cuộc đời Thầy có duyên gắn bó với Luật học từ thuở theo hầu Bổn sư. Trong công phu tu hành, trong công tác giảng dạy và trong sự nghiệp dịch thuật, Thầy đều lấy Luật làm căn bản, như từng tâm niệm: “Thề sống chết với Luật học”.

Bộ luật đầu tiên Thầy được tiếp xúc là bộ Trùng Trị của Trí Húc Đại Sư viết bằng chữ Hán, Thầy học với Ngài Đôn Hậu từ năm 1953. Sau đó, lại được nhiều lần học với Ngài Trí Thủ, nên lúc nào rỗi rảnh, Thầy lại giở ra xem. Đây là một trong những dịch phẩm Thầy tâm đắc nhất khi phiên dịch.

Năm 1972, Thầy vào chùa Già Lam chủ trì an cư cho chúng phổ thông, để HT Trí Thủ về Nha Trang phụ trách chúng chuyên khoa. Suốt ba tháng tạm trú tại phòng của HT, có máy điều hòa xua hết cái nóng bức mùa hạ, Thầy ngồi nghiên cứu tạng Luật đều đặn 12 giờ mỗi ngày. Đọc đến đâu, Thầy thông suốt đến đó, không biết mỏi mệt mà thấy thích thú vô cùng. Khi được giải nhiệm chức vụ Trưởng phòng Bào chế của các Hợp tác xã Bồ Đề tại Nha Trang, Huế, thành phố HCM (1988), Thầy có nhiều thời giờ rảnh, càng chú tâm vào việc phiên dịch.

Phương pháp làm việc của Thầy chia làm nhiều bước một cách khoa học: Trước tiên, Thầy đọc qua tác phẩm một lần để hiểu toàn bộ nội dung. Kế đến, Thầy đọc lại lần thứ hai thật kỹ, chữ nào không hiểu là Thầy tra cứu và ghi chép cẩn thận. Bước thứ ba Thầy bắt đầu dịch. Sau khi dịch xong tác phẩm, Thầy đọc lại bản dịch mà không nhìn vào nguyên tác, để sửa chữa và bổ sung về văn phạm, ngữ pháp. Tiếp theo, Thầy đối chiếu bản dịch với nguyên tác, xem trong lúc thêm bớt câu chữ, có đi lệch với nguyên văn chữ Hán không. Khi đã chép lại bản thảo sạch sẽ, Thầy lại nhờ huynh đệ dò lại từng câu, đối chiếu với bản chữ Hán để chắc chắn không có sự sai sót. Bản dịch hoàn chỉnh được đánh vi tính thành sáu bản, gửi đến sau nơi nhờ lưu giữ.

Khi Viện Nghiên cứu Phật học Thành phố Hồ Chí Minh thành lập, Thầy đã dịch xong 3 bộ: Bộ luật Tiểu 4 quyển (dịch thuộc lòng ra văn vần), Bộ Trùng Trị Tỳ Ni 18 quyển và Tỳ kheo Giới bổn Sớ nghĩa. Tất cả các bản dịch, Thầy dâng cúng cho Viện Nghiên cứu tùy nghi sử dụng. Năm 1991, Phân viện Nghiên cứu Hà Nội ra đời tại chùa Quán Sứ, Thầy được mời vào Ban Phiên dịch. Thầy đã tích cực làm việc, góp công lớn trong việc dịch thuật và xuất bản tập I Bộ luật Tứ phần (gồm 15 trong số 60 quyển).