TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 26, 2005
QUAN NIỆM CON NGƯỜI TRONG THƠ THIỀN
CỦA TRẦN NHÂN TÔNG
Hà Ngọc Hòa
Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế
1. Con người - đối tượng chủ yếu của sáng tạo văn học, bao giờ cũng được người nghệ sĩ nhìn nhận, khai thác bằng quan niệm nghệ thuật. Quan niệm về con người trong nghệ thuật tuy không đồng nhất với con người trong triết học nhưng lại có những ảnh hưởng nhất định. Vì thế, tính ổn định về nghệ thuật luôn chịu sự quy định của các quan điểm chính trị, xã hội và tư tưởng triết học đương thời.
Nhìn lại tiến trình phát triển của lịch sử văn học trung đại Việt Nam 10 thế kỷ, chúng ta dễ dàng nhận ra sự khác biệt của văn học Lý - Trần trong dòng chảy chung đó. Khi chưa phải chịu sự ràng buộc hà khắc của Nho giáo, khi chưa có những “đường hào ngăn cách” (Đặng Thai Mai) giữa cung điện của nhà vua và làng mạc của người dân, con người sống vui tươi, hạnh phúc “Khi vua cày ruộng, quan trồng lúa. Công chúa trồng dâu và dệt tơ” (Vũ Quần Phương) với bổn phận của mình trong buổi đầu giữ nước. Bàng bạc và ấm áp tình người, tư tưởng Phật giáo bao trùm lên cuộc sống, và chi phối đến tư tưởng, hành động của con người trong giai đoạn này, mặc dù văn học Phật giáo “Không hình thành một dòng văn thơ riêng biệt, dù trong một giai đoạn hay suốt chiều dài lịch sử văn học nước nhà” (1). Tất nhiên, việc tiếp nhận một lý tưởng không đơn giản chỉ phụ thuộc vào nội dung lý thuyết của lý tưởng đó, mà chủ yếu phụ thuộc vào tâm lý xã hội và người tiếp nhận. Thực tế lịch sử qua nghìn năm Bắc thuộc và những tham vọng, tranh giành quyền lực của các triều đại Đinh, Tiền Lê đã củng cố đời sống tâm linh thiên về Phật giáo trong nhân dân và tầng lớp quý tộc. Người dân tìm đến với Phật giáo bằng niềm tin diệt khổ, bằng khát vọng được bình yên, hạnh phúc ở đời; còn những người trí thức thông qua Phật giáo để tìm đến sự tĩnh lặng, vô ưu và thanh thản tâm hồn trước từng cơn giông bão của cuộc đời. Điều ấy lý giải được vì sao nhiều nhà sư - nhà thơ là nhà yêu nước, là tướng lĩnh cầm quân giết giặc nhưng tâm hồn lại hướng về Phật giáo theo Thiền Tông. Con người trong văn học giai đoạn này vừa yêu nước, thượng võ, lại vừa cảm nhận sâu sắc về sự tàn phai, biến ảo của cuộc đời:
“Thân như tường bích dĩ đồi thì
Cử thể thông thông thục bất bi?”
(Thân xác con người ta thường như tường vách lúc hư nát,
Tất cả người đời đều vội vàng, ai mà không buồn)
(Viên Chiếu - Tâm không)
2. Thơ Thiền còn được gọi là Kệ. Theo tiếng Phạn, Kệ là “gà thà”, có nghĩa là tụng, ngợi, ca, tán dùng để khẳng định giáo lý, kinh nghiệm, truyền tâm pháp cho đệ tử. Hiện nay, các nhà nghiên cứu gọi chung thơ nhà chùa là thơ Thiền. Nhưng quan niệm về thơ Thiền lại khác nhau. Theo Giáo sư Trần Đình Sử, thơ Thiền phải có ba tính chất: truyền đạt được cách cảm nhận thế giới của Thiền học; bộc lộ được vẻ đẹp của thế giới, của tâm hồn và là thơ của tầng lớp tăng lữ cao cấp, tầng lớp trí thức đặc biệt, không giống với tình cảm Phật giáo dân gian (2). Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Duy Hinh, thơ Thiền là hình thức chịu ảnh hưởng Phật giáo, còn nội dung bàn về sinh, tử, vô, hữu, tâm, Phật…và mang những rung động thơ ca có tính trần thế (3). Dẫu có nhiều quan niệm khác nhau về thơ Thiền, nhưng tất cả đều giống nhau ở chỗ cho rằng mọi quan niệm nhận thức thơ Thiền đều xuất phát từ tiêu chí nội dung phản ánh của thơ Thiền “Từ việc biểu đạt một nội dung xác định, thơ Thiền lựa chọn cho mình những đề tài, chủ đề phản ánh riêng. Nó không đề cập tới cuộc sống nói chung mà đề cập tới một phạm vi nhất định của cuộc sống có ảnh hưởng Phật giáo. Nó không bộc lộ thái độ của tất cả mọi người nói chung trước cuộc sống mà là thái độ của những con người ảnh hưởng tư tưởng Phật giáo với cuộc sống hiện thực”(4).
Là thể loại phản ánh sâu sắc và tập trung nhất đời sống tâm hồn con người, thơ Thiền đời Lý đã thể hiện sự hòa hợp giữa người tu hành và cuộc sống trần thế, sôi động trong tinh thần “hòa quang đồng trần”. Dẫu là nhà vua, là vị tướng, là nhà sư, thì trong những lời thơ bay bổng đó, người ta vẫn thấy được sự hiện diện của những con người trí tuệ, nhân hậu, đem hết tài đức của mình để đánh giặc, giữ nước, và để phụng sự Phật giáo.
Gắn liền với các trạng thái tâm hồn con người, thơ Thiền đời Trần tiếp tục mở rộng biên độ tới các lĩnh vực khác của cuộc sống, khi vẫn mang trong mình tư tưởng “hòa quang đồng trần”, “cư trần lạc đạo”. Nó giúp cho các Phật tử - thi sĩ bước ra khỏi những giáo điều khô khan, cứng nhắc để nhập thế, giúp đời, tạo nên tinh thần khai phóng, cởi mở, vừa siêu thoát lại vừa gần gũi… mà vẫn không hề đi ra ngoài giáo lý nhà Phật:
“Trần tục mà nên, phúc ấy càng yêu hết tấc
sơn lâm chẳng cốc, họa kia thực cả uổng công
…Phúc gặp tình cờ tri thức,
hoa ưu đàm mấy kiếp đơm bông”
(Trần Nhân Tông - Cư trần lạc đạo phú, Hội thứ ba)
3. Trần Nhân Tông (1258 - 1308) lên ngôi khi mới hai mươi tuổi và nhanh chóng thể hiện sự thông minh, tài hoa của một nhà vua trẻ. Lịch sử xem ông là một vị vua hiền, có công trong sự nghiệp trung hưng đất nước. Nhà vua đã hai lần tổ chức hội nghị nổi tiếng trong lịch sử: Hội nghị tướng lĩnh vương hầu ở Bình Than và Hội nghị các Bô lão ở thềm điện Diên Hồng. Và cũng chỉ trong năm năm, nhà vua đã lãnh đạo quân dân ta đánh tan hai cuộc xâm lược ồ ạt của quân Nguyên (1285, 1287) mà mỗi lần không dưới 50 vạn quân:
“Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã
Sơn hà thiên cổ điện kim âu”
(Xã tắc hai phen chồn ngựa đá
Non sông nghìn thuở vững âu vàng)
(Trần Nhân Tông - Tức Sự)
Đi qua thời trai trẻ với chiến tranh, với nhọc nhằn xây dựng đất nước, nhà vua nhẹ nhàng từ bỏ ngai vàng, lên Yên Tử để rồi trở thành người sáng lập - Tổ thứ nhất - Dòng Thiền Trúc Lâm Việt Nam:
“Tuổi trẻ sao từng hiểu sắc không
Cả xuân hoa nở ngất ngây lòng
Đến nay đành rõ mặt xuân ấy
Nệm cỏ giường thiền ngắm rụng hồng”
(Trần Nhân Tông - Xuân Muộn)
Cuộc đời và tư tưởng của nhà thơ, được các nhà nghiên cứu tiếp cận trên nhiều bình diện: nhà thơ, nhà tư tưởng, nhà quân sự. Và ở bình diện nào cũng phát hiện những điều thú vị, càng đi sâu càng thấy lạ “Nhân Tông là một con người đa dạng. Trong ông có bản lĩnh quả quyết, vững vàng của một người làm tướng, có cái sắc bén, bình tĩnh, ung dung của một nhà chính trị, ngoại giao, có sự sâu sắc thâm trầm của một nhà thiền học và quán xuyến tất cả là lòng nhân ái, hồn hậu, yêu nước nồng nàn… của con người Việt Nam cùng với một tâm hồn thơ giàu cảm xúc, tinh tế” (5). Trong giới hạn cho phép của một bài nghiên cứu, thông qua quan niệm về con người, chúng tôi muốn góp phần bộc lộ tinh thần tự chủ, tiến thủ, tích cực kiểu Thiền Tông của một nhà vua - một Thiền sư.
Tinh thần khai phóng của tư tưởng “hòa quang đồng trần”, “cư trần lạc đạo” phổ biến trong thơ Trần Nhân Tông, đã tạo thành một hệ thống quan niệm thông qua việc đề cao con người với trí tuệ siêu việt, có bản lĩnh và có thể tự mình “xung thiên chí” để “bùng nổ giác ngộ tâm Phật” một cách độc lập. Ở đấy, con người - đói thì ăn, buồn ngủ thì nằm ngủ, tùy duyên tùy ngộ, thuận ứng nhẹ nhàng:
“Ở đời vui đạo hãy tùy duyên
Đói cứ ăn đi mệt ngủ liền
Có báu trong nhà thôi khỏi kiếm
Vô tâm đối cảnh hỏi chi thiền”
(Cư trần lạc đạo phú)
Lớn lên và được giáo dục đầy đủ trong môi trường văn hóa quý tộc với một tinh thần cởi mở, kết hợp kiến thức khoa học với văn chương, quân sự với âm nhạc “Khi lớn, ngài học thông tam giáo và hiểu sâu Phật điển. Ngay cả thiên văn, lịch số, binh pháp, y thuật, âm luật, không thứ gì là không mau chóng nắm được sâu sắc” (6), hơn ai hết, đối với Trần Nhân Tông, Phật giáo là cuộc sống, là quá trình đi tìm chân lý. Mà chân lý không phải là điểm sáng cuối con đường, không nằm trong Phật giáo mà chính ngay giữa lòng cuộc sống, trên mỗi bước chân người đời đi qua:
“Bụt ở trong nhà
Chẳng phải tìm xa
Nhân khuấy bổn nên ta tìm bụt
Đến cốc hay chỉn bụt là ta.”
(Cư trần lạc đạo phú - Hội thứ năm)
Không hề phủ nhận thực tại, không muốn diệt sắc để thành không, thơ Thiền đời Trần coi giáo lý Phật giáo “Như ngón tay chỉ mặt trăng, như chiếc bè đưa người sang sông”. Phải buông bỏ, phải là người tự do vui thú ở đời, đạt đến cái tâm trống không “ưng vô sở trụ” thì mới có thể giác ngộ được. Chỉ “tâm không”, con người mới đạt được cái trong sáng của Chân Như và sự tự do tự tại.
Đời là thành thị, đạo là sơn lâm “Mình ngồi thành thị. Nết dụng sơn lâm”, vua Trần Nhân Tông đã biết trong núi vốn không có Phật, Phật ở ngay trong lòng. Người trí thức phải biết tùy vào khả năng, mà thể hiện đạo sống của mình ngay giữa cuộc đời trần tục đầy những hệ lụy thế sự:
“Trần tục mà nên, phúc ấy càng yêu hết tấc
Sơn lâm chẳng cốc, họa kia thực cả uổng công”
(Cư trần lạc đạo phú - Hội thứ ba)
Người trí thức hành động không hề cách biệt với cuộc đời mà hòa đồng trong cuộc đời như một con người trần thế. Và chính trong cuộc đời trần tục ấy mà giác ngộ được thì giá trị càng được nâng lên, Phật không ở bên kia bờ xa lắc mà ở ngay trong tâm mỗi con người. Sống có đạo đức, có nhân nghĩa và biết yêu thương người khác như chính bản thân mình thì tất cả đều là Phật:
“Tích nhân nghì, tu đạo đức
Ai hay này chẳng Thích Ca
Cầm giới hạnh, đoạn xan tham
Chỉn thực ấy là Di Lặc”
(Cư trần lạc đạo phú - Hội thứ sáu)
Phá bỏ những đường mòn tư duy, đưa con người phiêu diêu, bay bổng trong khoảng không bao la của tự do trí tuệ, Thiền trong thơ Trần Nhân Tông không còn là một tôn giáo mà đã là một cách sống tốt đẹp - vui với cái vui của mọi người, lo cùng cái lo của mọi người. Điều ấy lý giải được vì sao, nhà Trần tổ chức được Hội nghị Diên Hồng với những trái tim nóng bỏng, hô vang quyết chiến; giải thích được vì sao mỗi người ra trận đều xăm vào tay hai chữ “sát thát” và cũng giải thích được vì sao ba lần xâm lược, quân Nguyên - Mông đều thất bại thảm hại. Triết lý Thiền Tông được chuyển hóa nhuần nhuyễn trong đời sống tâm linh của những con người - những Thiền sư tạo thành nhân sinh quan đẹp đẽ và độc đáo, cốt lõi của một nền văn hóa đầy khí sắc:
“Sạch giới lòng, dồi giới tướng
Nội ngoại nên Bồ Tát trang nghiêm
Ngay thờ Chúa, thảo thờ cha
Đi đỗ mới trượng phu trung hiếu”
(Cư trần lạc đạo phú - Hội thứ sáu)
Có thể thấy rằng, Bồ Tát thuộc phạm trù tư tưởng Phật giáo, trượng phu lại là hình ảnh của tư tưởng Nho giáo. Con người ở đây không phải chỉ hiện ra theo quan niệm Phật giáo, mà với những phẩm chất vốn có của nó. Con người ở đây đã được đúc kết về đạo lý, về lý tưởng của người Việt Nam buổi đầu “cầm ngang ngọn giáo” giữ vững đất nước, thể hiện bổn phận của mình. Những phẩm chất cao đẹp đó trong thơ Thiền không bị đồng nhất, đồng hóa với quan niệm Phật giáo, mà tồn tại riêng biệt như những giá trị có tính hiện thực.
Thơ Trần Nhân Tông còn lại không nhiều, nhưng những “viên ngọc” hiếm hoi, quý giá ấy theo thời gian vẫn tỏa lên những ánh sáng dịu ngọt khác thường. Con người vừa làm vua, vừa làm tướng đuổi giặc, lại vừa làm một Thiền sư, một ẩn sĩ từ bỏ ngai vàng nhẹ nhàng như chưa từng có để tìm về với “Núi hoang rừng quạnh” với “Chiền vắng am thanh” với “Cổ tự thê lương thu ái ngoại. Ngư thuyền tiêu sắt mộ chung sơ” (Chùa cổ đìu hiu khuất khói thu. Thuyền câu chiều quạnh tiếng chuông đưa – Cảnh chiều ở Châu Lạng) để tự nhủ lòng qua Khung cửa hẹp, và từ trong yên tĩnh, cảm nhận vẻ đẹp cuộc đời qua trực giác vô ưu:
“Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên,
Bán vô bán hữu tịch dương biên.
Mục đồng địch lý qui ngưu tận,
Bạch lộ song song phi hạ điền”
(Thôn trước, thôn sau đều nhạt mờ như khói
Mọi vật dường như có dường không bên chiều tà
Trong tiếng sáo của mục đồng trâu đã về hết
Cò trắng từng đôi hạ xuống đồng)
(Thiên trường vãn vọng)
Sơn lâm và thành thị. Nhập thế và tiêu dao luôn vận động và hoán chuyển nhịp nhàng trong thơ Trần Nhân Tông. Ở đấy vừa có vẻ đẹp của con người “sát thát”, lại vừa man mác vẻ đẹp của con người vô ngôn trước tĩnh lặng của cuộc đời. Trước bao la của đất trời, trước cái mênh mông vô hạn, con người Thiền quên hết mọi ưu phiền và quên cả những lời tâm sự, để hòa nhập vào vũ trụ, vào cõi không thật sự - vào cõi Chân Như:
“Đất vắng đài thêm cổ
Ngày qua xuân chửa nồng.
Gần xa, mây núi cuốn,
Râm nắng, ngõ hoa lồng
Muôn việc nước theo nước,
Trăm năm lòng bảo lòng
Tựa hiên nâng sáo ngọc,
Ngực áo, đầy trăng trong”
(Lên núi Bảo Đài)
Con người lặng yên hứng trăng đầy cả ngực đã mang đến cho thơ ca một luồng sinh khí và mở rộng cảm xúc đến vô hạn. Chỉ có những giây phút ấy, con người mới thăng hoa, mới giải thoát khỏi những ràng buộc hữu hạn của đời người ngay chính nơi trần thế. Đấy là điều tích cực mà thơ của Trần Nhân Tông luôn khao khát đi tìm để tạo ra một lối sống đẹp - Sống cho hiện tại - Sống cho cuộc đời.
Bằng cuộc đời tài hoa, nhà thơ đã in dấu ấn dung mạo của mình vào lịch sử, vào văn học. Không như những vì “thiên tử” khác “Trụy lệ tàn bi ai tại dã” (Tản Đà) trước dâu bể của trời đất, thơ Trần Nhân Tông đã đem lại một niềm lạc quan, một cái nhìn ấm áp cho cuộc đời. Bằng tinh thần phá chấp, bằng khát vọng nhập thế, con người thơ Trần Nhân Tông đã tạo nên một vẻ đẹp, một dáng đứng riêng trong dòng chảy chung của văn học trung đại Việt Nam.
TÀI LIỆU THAM KHảO
1. Nguyễn Duy Hinh. Phật giáo với Văn học Việt Nam, Tạp chí văn học, số 4, Hà Nội (1992).
2. Trần Đình Sử. Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội (1999) 197.
3. Bài đã dẫn.
4. Nguyễn Phạm Hùng. Văn học Lý - Trần nhìn từ thể loại, Nxb Giáo dục, Hà Nội, (1996) 44.
5. Trần Thị Băng Thanh. Những suy nghĩ từ văn học trung đại, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội (1999) 33.
6. Lê Mạnh Thát. Toàn tập Trần Nhân Tông, Nxb Tp. Hồ Chí Minh (2000)36.
THE CONCEPTION ABOUT MANKIND IN
TRAN NHAN TONG’S ZEN POETRY
Ha Ngoc Hoa
College of Sciences, Hue University
SUMMARY
Tran Nhan Tong (1258-1308) a bright and intelligent emperor, who dedicated his life to the reform of the country, was the founder of the first group: Truc Lam Zen Sect, Vietnam. Researchers have approached the poet’s life and work through his various men: the poet, the thinker, and the military man.
This essay studies and explains the conception about men under the influence of Zen philosophy. It proves that men in Zen poems made by Tran Nhan Tong had a good way of living: Living for the present - living for life.