Trong di sản văn hóa, nghệ thuật truyền thống của Phật giáo Việt Nam, điêu khắc tượng thờ có một lịch sử phát triển liên tục, phản ảnh sinh động đời sống tôn giáo, tín ngưỡng và xã hội Việt Nam. Tùy theo từng giai đoạn, từng vùng miền mà tượng thờ có những đặc điểm, ảnh hưởng xã hội khác nhau. Tượng Phật giáo dưới thời Nguyễn hiện còn ở Huế là một điển hình.

Nhà Nguyễn đóng đô ở Phú Xuân, xây dựng kinh thành Huế và dựng chùa thờ Phật nhằm vỗ an dân chúng, nghệ thuật điêu khắc tượng Phật cũng theo đó mà được nâng cao, tuy buổi đầu còn có vẽ đơn điệu về kiểu dáng và cứng nhắc về quy phạm. Khi Gia Long thống nhất đất nước lên ngôi vua vào năm 1802, ông đã cho trùng tu, xây dựng hàng loạt những ngôi chùa từ Nam chí Bắc vốn bị chiến tranh phá. Và từ đó, hàng trăm pho tượng Phật, Bồ tát được làm mới. Các đời vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức... nối tiếp, tượng thờ Phật giáo được cải tiến về chất liệu nhưng nhìn chung vẫn thống nhất về khuôn mẫu, cho thấy tính chủ đạo vẫn là sự trung thành với đường lối vỗ an dân chúng theo chủ trương chính trị phong kiến, dân gian hóa quan điểm “cư Nho mộ Thích”.

Nếu so sánh với dòng tượng Phật giáo ở Việt Nam trong các thời đại khác nhau trước và sau nhà Nguyễn thì tượng Phật giáo thời Nguyễn đã có một sự thống nhất về mặt hình thể, khuôn mặt và cách xử lý tượng đa chiều: tượng tròn chứ không phẳng dẹt, mặt bầu, thân hình thấp lùn, tay chân mũm mĩm... Tuy vậy, nếu phân tích từ khâu tạo hình, tỉ lệ, độ viễn cận, các rảnh tối sáng, bố cục… trên tổng thể mỗi pho tượng Phật thời Nguyễn dường như rất thuần phác, hồn nhiên đến ngô nghê.

Những bức tượng đức Phật đều tập trung chủ yếu vào tính chất đặc tả theo chiều hướng dân gian gần gũi hơn là đức tin thuần tuý. Hầu hết các bức tượng Phật đều có thân hình, nét mặt và kiểu dáng rất “hồn nhiên”. Một sự cố ý mang tính triết lý sống hơn là thẩm mỹ điêu khắc, đồng thời kiểu tượng có nhiều nét ngây thơ của vẻ mặt trẻ em cũng cho thấy ý đồ của nghệ nhân và chủ nhân muốn nói lên một sự trong sáng, gần gũi trong mỗi bức tượng Phật mà không phải quá trang nghiêm .

Những pho tượng Bồ tát mà điển hình nhất là Bồ tát Quán Thế Âm dưới thời Nguyễn hiện còn ở Huế cũng rất đặc trưng, đa số đều ở tư thế tượng ngồi thoải mái, nhẹ nhàng mềm mại trên đài sen hoặc bệ gỗ được chạm khắc và sơn son thếp vàng rất đẹp. Tượng thể hiện một sự an lạc và vô sự trong đời sống của con người. Đặc biệt, nhiều pho tượng Quán Thế Âm người ta còn trang trí thêm bảo cái có rồng chầu phía sau tượng. Những bức tượng Bồ tát Chuẩn Đề kiểu dáng mập, khuôn mặt đầy đặn tròn trịa và rất hiền, áo có nhiều nếp chạy từ trên xuống dưới trong tư thế ngồi kiết già nên càng tăng thêm phềm mềm mại cho bức tượng .

Tại Huế, những bức tượng Thánh tăng dưới thời Nguyễn còn lại rất ít, đặc biệt bộ tượng Thánh tăng A Nan-Ca Diếp tại một ngôi chùa ở huyện Quảng Điền  rất lạ. Tượng nhỏ, lùn và rất đơn giản, ít đường nét, đứng trên một bệ có chạm khắc hoa văn thô, trong y phục dài, hai tay chấp hình búp sen. Tỷ lệ tượng không cân đối nhưng nhìn thì lại rất “dễ thương” và an lạc. Bộ tượng La Hán đang thờ ở Quốc tự Thánh Duyên cũng có đường nét lạ, tượng ngồi thoải mái, nét mặt hồn nhiên vô tư mà không “đăm chiêu” như thường thấy.

Ngoài tượng Phật, Bồ Tát và Thánh Tăng ra, ở Huế còn có nhiều bức tượng khác như Thập điện Minh Vương, tượng Hộ Pháp  dưới thời Nguyễn cũng rất đặc trưng. Thập điện là những bộ tượng độc đáo hơn cả, tính chất dân gian trong thể loại tượng này rất cao. Cả bộ (10 pho) là một sự cộng hưởng, nét tương quan đắp đổi qua lại giữa các pho tượng đã làm nên sự phong phú trong kiểu dáng, đường nét và hình tượng.

Một điều đặc biệt nữa là hầu hết các pho tượng Phật giáo thời Nguyễn thường ít có nét đặc tả chủ đạo vào tính chất tôn nghiêm tôn giáo, kinh điển đồng thời cũng rất ít pho tượng được ghi niên đại, tên tuổi người chú tạo hoặc nghệ nhân điêu khắc pho tượng.

Với các tài liệu, kinh sách cũng như qua nhiều pho tượng Phật giáo còn lại ở Huế phản ánh niềm tin và dân trí dưới thời Nguyễn có tính đại chúng, phổ thông, dân gian hóa gần gũi với nền văn hóa nông nghiệp thời bấy giờ. Đa phần tượng có dáng dấp và đường nét thô phác, thiếu sinh động, nghệ thuật hạn chế, đó là dấu hiệu cuối cùng của một giai đoạn nghệ thuật điêu khắc tượng Phật giáo cổ thời Nguyễn. Dù không còn nhiều, những pho tượng này hiện đang được bảo tồn rải rác trong các ngôi chùa ở Huế và đang có dấu hiệu mất dần...