Duyên khởi và vô ngã

Duyeân khôûi laø giaùo lyù maø töø ñoù Theá Toân giaùc ngoä Voâ Thöôïng Boà-ñeà. Töø ñaáy, Theá Toân ñöôïc Trôøi, Ngöôøi toân xöng vôùi möôøi hieäu Nhö Lai. Khoâng coù moät söû lieäu naøo, cuõng khoâng coù moät baûn Kinh naøo noùi khaùc ñi veà noäi dung chöùng ngoä ñoù cuûa Theá Toân.

Kinh Töông Öng Nhaân Duyeân (Töông Öng Boä Kinh II; Taäp 12, 16, Ñaïi 2, 85a), Kinh Phaät Töï Thuyeát (Udaøna), (Tieåu Boä Kinh I, Baûn dòch cuûa H.T. Minh Chaâu 1982), Kinh Ñaïi Boån (Tröôøng Boä Kinh III) vaø Kinh Ñaïi Duyeân (Tröôøng Boä Kinh III) laø caùc kinh baøn roõ veà giaùo lyù Duyeân khôûi.

Theo Kinh Töông Öng Nhaân Duyeân (Töông Öng Boä Kinh II), Theá Toân Tyø-baø-thi (Vipassi), saùu Theá Toân tieáp theo Theá Toân Tyø-baø-thi trong quaù khöù, Theá Toân Thích-ca-maâu-ni vaø caû chö Theá Toân trong vò lai ñeàu chöùng ngoä Voâ Thöôïng Boà-ñeà töø giaùo lyù Duyeân khôûi.

Taïi sao giaùc ngoä Duyeân khôûi laø giaùc ngoä toái thöôïng? -- Neáu khoâng muoán noùi laø "Phaùp nhó nhö thò" (Phaùp voán nhö vaäy) thì caâu traû lôøi giaûn dò nhaát laø Duyeân khôûi noùi leân thöïc tính cuûa caùc phaùp. Thöïc tính aáy laø Duyeân sinh tính hay Voâ ngaõ tính. Trung Boä Kinh I, soá 28; Töông Öng III, tr. 144 vaø Tieåu Boä I, tr. 48, cheùp lôøi Theá Toân: "Ai thaáy Duyeân khôûi laø thaáy Phaùp. Ai thaáy Phaùp laø thaáy Phaät (Ta)." Thaáy Phaät quaû laø söï giaùc ngoä toái thöôïng.

Neáu ñi vaøo phaân tích giaùo lyù, thì töø giaùo lyù Duyeân khôûi ta thaáy roõ voâ ngaõ tính cuûa caùc phaùp. Voâ ngaõ laø giaùo lyù ñoäc ñaùo nhaát cuûa Phaät giaùo, ñoäc ñaùo nhaát cuûa lòch söû Toân giaùo vaø tö töôûng cuûa nhaân loaïi, laøm neàn taûng chuû yeáu cho caùc giaùo lyù Baéc taïng vaø Nam taïng.

Giöõa khi saùu möôi hai hoïc thuyeát AÁn Ñoä chaáp ngaõ vaø ngaõ sôû, giöõa khi nhaân loaïi chaáp thuû ngaõ vaø ngaõ sôû, bò chìm saâu vaøo voøng sinh töû khoå ñau, thì tieáng noùi Duyeân sinh Voâ ngaõ phaûi laø tieáng noùi cuûa giaùc ngoä, giaûi thoaùt khoå ñau.

Duyeân khôûi laø gì? Theá Toân ñònh nghóa:

"Do voâ minh, coù haønh sinh; do haønh, coù thöùc sinh; do thöùc, coù danh saéc sinh; do danh saéc, coù luïc nhaäp sinh; do luïc nhaäp, coù xuùc sinh; do xuùc, coù thoï sinh; do thoï, coù aùi sinh; do aùi, coù thuû sinh; do thuû, coù höõu sinh; do höõu, coù sinh sinh; do sinh, coù laõo töû, saàu, bi, khoå, öu, naõo sinh, hay toaøn boä khoå uaån sinh. Ñaây goïi laø Duyeân khôûi (hay Duyeân sinh)." (Töông Öng Boä Kinh II, tr. 1-2).

"Do ñoaïn dieät tham aùi, voâ minh moät caùch hoaøn toaøn, haønh dieät; do haønh dieät neân thöùc dieät; ...; laõo töû, saàu, bi, khoå, öu, naõo dieät. Nhö vaäy laø toaøn boä khoå uaån ñoaïn dieät. Naøy caùc Tyø-kheo, nhö vaäy laø ñoaïn dieät." (Ibid. tr. 1-2)

Khi möôøi hai nhaân duyeân sinh khôûi thì ñoàng nghóa vôùi toaøn boä khoå uaån khôûi. Khi möôøi hai nhaân duyeân dieät hay goïi laø möôøi hai nhaân duyeân ñoaïn dieät thì ñoàng nghóa vôùi toaøn boä khoå uaån ñoaïn dieät. Taát caû ñoù goïi laø Duyeân khôûi, laø söï thaät veà söï coù maët cuûa caùc phaùp, ñaõ ñöôïc Theá Toân xaùc nhaän:

"Phaùp Duyeân khôûi aáy, duø coù Nhö Lai xuaát hieän hay khoâng xuaát hieän, an truù laø giôùi taùnh aáy, phaùp quyeát ñònh taùnh aáy, y duyeân taùnh aáy. Nhö Lai hoaøn toaøn chöùng ngoä, chöùng ñaït ñònh lyù aáy. Sau khi hoaøn toaøn chöùng ngoä, chöùng ñaït, Nhö Lai tuyeân boá, tuyeân thuyeát, khai trieån, khai thò, phaân bieät, minh hieån, minh thò."

Ngaøi daïy:

"Duyeân voâ minh, naøy caùc Tyø-kheo, coù caùc haønh, v.v... Nhö vaäy, naøy caùc Tyø-kheo, ôû ñaây laø nhö taùnh, baát hö voïng taùnh, baát dò nhö taùnh, y duyeân taùnh aáy. Naøy caùc Tyø-kheo, ñaây goïi laø Duyeân khôûi." (Ibid. tr. 31).

Veà boán danh töø noùi veà lyù Duyeân khôûi ôû treân, ñöôïc taäp sôù giaûi thích nhö sau: lyù Duyeân sinh naøy truù nhö vaäy, khoâng coù moät sanh, giaø, cheát, v.v... naøo khoâng coù duyeân sinh (paccaya). Do duyeân neân coù caùc phaùp khôûi leân, toàn taïi, do vaäy neân goïi laø Phaùp truù taùnh aáy (Dhammatthitata). Caùc duyeân ra leänh hay an truù caùc phaùp, do vaäy ñöôïc goïi laø phaùp quyeát ñònh taùnh. Caùc duyeân cuûa sanh giaø v.v... laø caùc duyeân ñaëc bieät goïi laø y duyeân taùnh. Theá naøo laø duyeân sinh phaùp (hay phaùp do duyeân sinh)?

-- "Goïi laø duyeân sinh phaùp laø caùc phaùp ñöôïc taùc thaønh, höõu vi, bieán hoaïi, tan raõ, ñoaïn dieät, voâ thöôøng." (Ibid, tr. 31).

Trong Kinh Phaät Töï Thuyeát (Tieåu Boä I, tr. 291), nguyeân lyù Duyeân khôûi ñaõ ñöôïc Theá Toân toùm taét:

-- Do caùi naøy coù maët neân caùi kia coù maët.
-- Do caùi naøy khoâng coù maët neân caùi kia khoâng coù maët.
-- Do caùi naøy sinh neân caùi kia sinh.
-- Do caùi naøy dieät neân caùi kia dieät.

Trong kinh Ñaïi Duyeân (Tröôøng Boä III), khi Toân giaû A-nan ca ngôïi giaùo lyù Duyeân khôûi thaâm thuùy, thì Theá Toân laïi nhaán maïnh hôn: "Naøy Ananda, chính vì khoâng giaùc ngoä, khoâng thaâm hieåu giaùo phaùp Duyeân khôûi naøy maø chuùng sanh hieän taïi bò roái loaïn nhö moät toå keùn, roái ren nhö moät oáng chæ, gioáng nhö coû munja vaø lau saäy babaja, khoâng theå naøo ra khoûi khoå xöù, aùc thuù, ñoïa xöù, sinh töû." (tr. 56)

Ñeå hieåu roõ Duyeân khôûi hôn, chuùng ta caàn ñi vaøo yù nghóa cuûa töøng chi phaàn trong möôøi hai duyeân, vaø ñi vaøo moät soá vaán ñeà ñöôïc ñaët ra vôùi Duyeân khôûi.

-- Laõo, töû (Jaraømarana): "Caùi gì thuoäc caùc loaøi chuùng sinh bò giaø, yeáu, suy nhöôïc, raêng ruïng, toùc baïc, da nhaên, tuoåi thoï lôùn, caùc caên chín muoài thì goïi laø giaø. Caùi gì thuoäc caùc loaøi chuùng sinh bò töø boû, huûy hoaïi, tieâu maát, caùc uaån taøn luïn, thaân theå vöùt boû, töû vong thì goïi laø cheát." (Ibid. tr. 3).

-- Sinh (Jaøti): "Caùi gì thuoäc caùc loaøi chuùng sinh bò sanh, xuaát sinh, giaùng sinh, ñaûn sinh, xuaát hieän caùc uaån, thaønh töïu caùc xöù thì goïi laø sinh." (Töông Öng II, tr. 3).

-- Höõu (Bhava): "Duïc höõu, saéc höõu vaø voâ saéc höõu, goïi laø höõu." (Töông Öng II, tr. 3).

-- Thuû (Upaødaøna): "Coù boán thuû: duïc thuû, kieán thuû, giôùi caám thuû vaø ngaõ luaän thuû." (Ibid, tr. 3).

-- AÙi (Tanhaø): "Saéc aùi, thanh aùi, höông aùi, vi aùi, xuùc aùi, phaùp aùi; hay: duïc aùi, saéc aùi vaø voâ saéc aùi." (Ibid, tr. 3).

-- Thoï (Venada): "Coù saùu thoï, thoï do nhaõn xuùc sinh, thoï do..., vaø thoï do yù xuùc sinh." (Ibid, tr. 3).

-- Xuùc (Phassa): "Coù saùu xuùc: nhaõn xuùc, nhó xuùc, tyû xuùc, thieät xuùc, thaân xuùc vaø yù xuùc." (Ibid, tr. 3).

-- Saùu xöù (chabbithaøna): "Goàm saùu noäi xöù (nhaõn, nhó, tyû, thieät, thaân vaø yù caên) vaø saùu ngoaïi xöù (saéc, thanh, höông, vò, xuùc vaø phaùp)." (Ibid, tr. 4).

-- Danh saéc (Naøma-ruøpa): "Danh goàm xuùc, taùc yù, thoï, töôûng vaø tö (coù nôi trình baøy Danh goàm coù thoï, töôûng, haønh vaø thöùc uaån). Saéc laø töù ñaïi vaø caùc phaùp do töù ñaïi sanh." (Ibid, tr. 4).

-- Thöùc (Vinanaøna): "Nhaõn thöùc, nhó thöùc, tyû thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc." (Ibid, tr. 4).

-- Haønh (Sankhara): "Goàm coù thaân haønh, khaåu haønh vaø yù haønh."

-- Voâ minh (Avijja): "Khoâng hieåu roõ Töù ñeá goïi laø voâ minh (Töông Öng II, tr. 4). Coù theå phaùt bieåu caùch khaùc raèng, khoâng hieåu Duyeân khôûi, voâ ngaõ laø voâ minh."

Khi Theá Toân giaûng veà Duyeân khôûi, Toân giaû Moliya Phagguna hoûi, "Baïch Theá Toân, ai caûm xuùc? Ai thoï? Ai khaùt aùi? Ai chaáp thuû?" (Töông Öng II, tr. 15-16). Theá Toân daïy: "Nhö Lai chæ daïy xuùc, thoï, aùi, thuû..., chôù khoâng daïy ngöôøi naøo xuùc, thoï..., neân caùc caâu hoûi ñoù khoâng phuø hôïp vôùi ñònh lyù Duyeân khôûi. Caâu hoûi phuø hôïp lyù Duyeân khôûi phaûi laø: Do duyeân gì xuùc sinh, thoï sinh? v.v..." (Töông Öng II, tr. 16).

Ngoaïi ñaïo loõa theå Kassapa (Töông Öng II, tr. 22) vaø ngoaïi ñaïo du só Timbakura (Töông Öng II, tr. 26) ñaët vaán ñeà vôùi Theá Toân raèng: "Coù phaûi khoå do mình laøm ra, hay do ngöôøi khaùc laøm ra? Hay do mình vaø ngöôøi khaùc laøm ra? Hoaëc khoå do töï nhieân sinh?" Theá Toân ñaõ daïy nghóa Trung ñaïo: "Khoå do Duyeân sinh (khoå do xuùc sinh)."

Töông töï, ñoái vôùi möôøi moät chi nhaân duyeân coøn laïi ñeàu do duyeân maø sinh. Heã caùi gì do duyeân sinh thì laø höõu vi, voâ thöôøng, ñoaïn dieät, bieán hoaïi, khoâng thaät.

Moät hoâm, Theá Toân caét nghóa vôùi Toân giaû Kaccayana (Töông Öng II, tr. 20) raèng, ai khoâng chaáp thuû, vò aáy khoâng coù nghó ñaây laø töï ngaõ cuûa toâi, vaø khi khoå sinh thì xem laø sinh, khi khoå dieät thì xem laø dieät, maø khoâng xem coù toâi khoå, hay toâi heát khoå.

Töø möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân cuûa Duyeân khôûi nhö vöøa ñöôïc trình baøy, chuùng ta coù theå ñi ñeán moät soá keát luaän:

1. Taát caû caùc phaùp höõu vi ñeàu do duyeân sinh. Söï coù maët cuûa moät phaùp thöïc ra chæ laø söï coù maët cuûa nhôn duyeân sinh ra noù; söï hoaïi dieät cuûa moät phaùp cuõng chæ laø söï hoaïi dieät nhôn duyeân sinh ra noù. Caùc phaùp khoâng coù thaät sinh hay thaät dieät.

Tieáp tuïc laäp luaän nhö theá vôùi taát caû caùc duyeân, khoâng döøng laïi moät nôi naøo caû, ta seõ thaáy khoâng coù moät boùng hình höõu ngaõ naøo xuaát hieän trong phaùp giôùi Duyeân khôûi naøy caû. Noùi moät caùch ngaén ngoïn, taát caû do duyeân sinh neân voâ ngaõ.

Duyeân khôûi noùi leân söï thaät voâ ngaõ vaø phuû nhaän töï ngaõ, neân phuû nhaän moïi caâu hoûi vaø moïi caâu traû lôøi veà baûn chaát cuûa caùc phaùp, veà nguyeân nhaân ñaàu tieân cuûa vuõ truï.

2. Moãi moät chi phaàn trong möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân laø söï coù maët cuûa möôøi moät chi phaàn kia. Söï ñoaïn dieät hoaøn toaøn moät chi phaàn cuõng coù nghóa laø söï ñoaïn dieät caû 12 chi phaàn nhaân duyeân. Voâ minh, haønh, thöùc, v.v... khoâng theå coù maët moät mình, vì theá khi aùi dieät hoaëc thuû dieät hoaëc thöùc dieät... thì voâ minh hoaøn toaøn dieät.

3. Khi aùi, thuû, hay voâ minh toàn taïi hay taäp khôûi, thì toaøn boä khoå uaån taäp khôûi. Con ñöôøng taäp khôûi naøy laø sinh töû, goïi laø taø ñaïo.

Khi tham aùi, chaáp thuû, hay voâ minh ñoaïn dieät, thì toaøn boä khoå uaån ñoaïn dieät. Con ñöôøng ñoaïn dieät naøy laø chaùnh ñaïo.

4. Duyeân khôûi, trong thöïc taïi, laø moät hieän töôïng truøng truøng. Moät söï vaät coù maët coù nghóa laø taát caû nhôn duyeân truøng truøng aáy coù maët, taát caû phaùp giôùi coù maët. Noùi khaùc ñi, khoâng theå coù moät ngaõ töôùng naøo coù maët ngoaïi tröø phaùp giôùi Duyeân khôûi.

Moät phaùp taäp khôûi chính laø phaùp giôùi taäp khôûi. Ñaây laø yù nghóa cuûa "Moät laø taát caû, taát caû laø moät." Moät ôû ñaây, chính laø taát caû, chính laø phaùp giôùi.

Taát caû chính laø moät vaø chính laø phaùp giôùi. Moät laø taát caû aáy ñoàng nghóa vôùi Duyeân sinh vaø Voâ ngaõ.

Vì duyeân sinh, voâ ngaõ, voán khoâng sinh, khoâng dieät, neân töï noù khoâng coù yù nghóa thöôøng hay voâ thöôøng, coù hay khoâng coù, khöù hay lai, v.v... noù thoaùt ly moïi töôùng traïng.

5. Caùi goïi laø Duy taâm, Duy vaät, Duy thöùc, Duy linh, v.v... khoâng coù yù nghóa khaùc bieät nhau naøo caû, neáu chuùng ñöôïc nhìn laø do duyeân sinh, laø voâ ngaõ.

Vôùi Duyeân khôûi, do ñoù, taát caû caùc chuû thuyeát ñeàu khoâng phuø hôïp neáu chuùng ñöôïc xaây döïng treân caên baûn ngaõ tính; taát caû seõ phuø hôïp neáu chuùng ñöôïc xaây döïng treân caên baûn voâ ngaõ tính.

Caùc vaán ñeà sieâu hình (metaphysic) baøn veà nguoàn goác, töï theå cuûa caùc hieän höõu ñeàu ñöôïc xem laø hyù luaän ñoái vôùi giaùo lyù Duyeân khôûi.

6. Ñoái töôïng nghe giaùo lyù Duyeân khôûi laø con Ngöôøi. Ñoái töôïng naøy bò vöôùng maéc vaøo voâ minh, aùi, thuû, neân vì lôïi ích giaûi thoaùt, Theá Toân ñaõ trình baøy Duyeân khôûi döôùi daïng thöùc möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân.

Chi phaàn luïc nhaäp (6 caên vaø 6 traàn) noùi leân roõ raøng ñoái töôïng nghe phaûi laø con Ngöôøi (caùc loaïi baøng sanh khoâng ñuû luïc nhaäp; moät soá caùc loaøi Trôøi cuõng theá, coù nôi tyû thöùc vaø thieät thöùc khoâng coù hoaït ñoäng neân khoâng coù lieân heä ñeán höông traàn vaø vò traàn).

Vôùi söï coù maët cuûa tham aùi hay chaáp thuû, caùc chi phaàn nhaân duyeân cuûa Duyeân khôûi ñöôïc nhìn thaáy laø höõu vi (voâ thöôøng, ñoaïn dieät); vôùi nhöõng ai ngay treân ñôøi naøy maø aùi dieät, thuû dieät thì caùc phaùp laø phi khoå ñau, laø trung ñaïo, laø voâ vi, nhö chính Theá Toân xaùc ñònh quan ñieåm cuûa Theá Toân: "Khi Toâi thanh tònh, Toâi thaáy theá giôùi thanh tònh". Baøi keä môû ñaàu Trung Luaän cuûa Toå Long Thoï cuõng noùi leân yù nghóa aáy:

"Baát sanh dieäc baát dieät,
Baát thöôøng dieäc baát ñoaïn,
Baát nhaát dieäc baát dò,
Baát khöù dieäc baát lai,
Naêng thuyeát thò nhaân duyeân,
Thieän dieät chö hyù luaän."
(Chöông I, Trung Luaän).

ÔÛ ñaây cho thaáy thöïc taïi laø duyeân khôûi, voâ ngaõ. Ñaây chính laø thaät phaùp, nhö phaùp, laø thaät taùnh, baát hö voïng taùnh, nhö chuû tröông cuûa Hoa Nghieâm qua giaùo lyù "Phaùp giôùi truøng truøng Duyeân khôûi". Khoâng coù moät söï cao thaáp naøo giöõa Duyeân khôûi ñöôïc Theá Toân chöùng ngoä trình baøy döôùi möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân (Töông Öng Boä Kinh II) vaø Duyeân khôûi cuûa Hoa Nghieâm caû.

Noùi veà thöïc taïi nhö thaät, Theá Toân daïy:

"Naøy caùc Tyø-kheo, coù xöù naøy, taïi ñaây khoâng coù ñaát, khoâng coù nöôùc, khoâng coù löûa, khoâng coù gioù, khoâng coù Hö khoâng voâ bieân xöù, khoâng coù Thöùc voâ bieân xöù, khoâng coù Voâ sôû höõu xöù, khoâng coù Phi töôûng phi phi töôûng xöù; khoâng coù ñôøi naøy, khoâng coù ñôøi sau, khoâng coù caû hai maët traêng, maët trôøi. Do vaäy, naøy caùc Tyû-kheo, Ta tuyeân boá khoâng coù ñeán, khoâng coù ñi, khoâng coù truù, khoâng coù dieät, khoâng coù sinh, khoâng coù an truù, khoâng coù chuyeån vaän, khoâng coù sôû duyeân, ñaây laø söï ñoaïn dieät khoå ñau." (Kinh Phaät Töï Thuyeát, Tieåu Boä Kinh I, baûn dòch cuûa H.T. Thích Minh Chaâu, 1982, tr. 381), vaø:

"Naøy caùc Tyû-kheo, coù söï khoâng sinh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi. Naøy caùc Tyû-kheo, neáu khoâng coù caùi khoâng sinh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi, thôøi ôû ñaây khoâng theå trình baøy söï xuaát ly khoûi sinh, khoûi hieän höõu, khoûi bò laøm, khoûi höõu vi. Vì raèng, naøy caùc Tyû-kheo, coù caùi khoâng sanh, khoâng hieän höõu, khoâng bò laøm, khoâng höõu vi, neân coù söï trình baøy xuaát ly khoûi sinh, khoûi hieän höõu, khoûi bò laøm, khoûi höõu vi." (Tieåu Boä Kinh I, sñd, tr. 382).

Söï kieän Theá Toân giaùc ngoä noùi leân raèng voâ vi cuõng chính laø cuoäc ñôøi naøy. Moät buoåi saùng thanh tònh, Toân giaû Tu-boà-ñeà (Subhuti) ñaõ kheùo nhaän ra vieäc môû baøy taâm Kim Cang cuûa Theá Toân qua caùc vieäc ñaép y, trì baùt, vaøo Xaù-veä thaønh khaát thöïc, v.v... (Kinh Kim Cöông, phaàn môû ñaàu) vaø ñaõ daâng lôøi taùn thaùn Theá Toân: "Thieän hoä nieäm, thieän phoù chuùc chö Boà-taùt."

Caâu keä Phaùp Cuù soá 279 vieát: "Heát thaûy caùc phaùp laø voâ ngaõ" (Sabbe dhammaø anattaø). Theá coù nghóa laø höõu vi vaø voâ vi ñeàu voâ ngaõ, hay höõu vi cuõng chính laø voâ vi ôû maët töï theå, hay ôû maët chaân nghóa cuûa Duyeân khôûi. Ñaây laø yù nghóa maø Kinh Kim Cang baûo: "Nhöùt thieát phaùp giai thò Phaät phaùp"; Hoa Nghieâm noùi: "Nhöùt thieát chö Phaùp voâ phi Phaät phaùp" vaø caùc tö töôûng Baéc taïng thöôøng ñeà caäp: "Phieàn naõo töùc Boà-ñeà", hay "Sinh töû töùc Nieát-baøn", hoaëc "Thieát laäp nhaân gian Tònh ñoä".

Taïi ñaây, chuùng ta coù theå oån ñònh keát luaän raèng Duyeân khôûi laø giaùo lyù neàn taûng nhaát cuûa Phaät giaùo. Duø Duyeân khôûi ñöôïc nhìn döôùi quan ñieåm cuûa boä phaùi naøo, duø ñöôïc trình baøy döôùi ñònh thöùc toång quaùt "Caùi naøy coù, caùi kia coù..." hay döôùi möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân noù vaãn chuyeân chôû ñaày ñuû yù nghóa thaäm thaâm nhaát. Cho raèng Duyeân khôûi laø giaùo lyù thuoäc Duyeân giaùc thöøa hay Tieåu thöøa chæ laø moät thieân chaáp hay laø moät ngoä nhaän ñaùng tieác.

7. Khoâng theå xem Duyeân khôûi, Voâ ngaõ nhö laø giaùo lyù ñöôïc Theá Toân phöông tieän thuyeát ñeå ñoái trò chaáp ngaõ, caùi nhaân khoå ñau. Thöïc söï khoå ñau laø do voâ minh, khoâng hieåu roõ tính duyeân khôûi, voâ ngaõ cuûa caùc phaùp. Ñoaïn taän khoå ñau ñoàng nghóa vôùi giaùc ngoä Duyeân sinh, Voâ ngaõ aáy.

8. Baøn ñeán Duyeân sinh, nhaø hoïc giaû Nhaät Baûn Kimura Taiken trong cuoán "Ñaïi thöøa Phaät Giaùo Tö Töôûng Luaän (baûn dòch cuûa TT. Thích Quaûng Ñoä, Tu thö Vaïn Haïnh, 1969) nhaän ñònh:

"Vaán ñeà Duyeân sinh tuy coù theå dieãn taû theo nhieàu caùch, song ñieåm phaùt xuaát cuûa noù vaãn khoâng ngoaøi Taâm, neáu lìa Taâm thì ra lyù Duyeân sinh seõ voâ caên cöù. Bôûi theá noùi moät caùch roát raùo thì Taâm laø nguoàn goác cuûa Duyeân sinh quan. Cho neân, caùi goïi laø phaùp, laø Duyeân sinh roát cuoäc cuõng khoâng ngoaøi caùi Taâm töôùng bieán hieän cuûa ta. Ñoù laø ñieåm caên baûn ñoäc nhaát cuûa Phaät giaùo, Tieåu thöøa cuõng nhö Ñaïi thöøa. Ñieàu phuïc laáy Taâm ñaõ trôû neân moät phöông chaâm tu döôõng quyeát ñònh trong Phaät giaùo. Do ñoù, khi noùi ñeán Duyeân khôûi, taát nhieân ta phaûi ñeà caäp ñeán Taâm, vì giöõa hai ñieåm aáy coù moät moái quan heä raát maät thieát vaø neáu ta muoán hieåu roõ duïng yù caên baûn cuûa Phaät giaùo, ta khoâng theå queân ñieåm heä troïng ñoù." (tr. 28).

Coâng trình nghieân cöùu tö töôûng Phaät hoïc qua caùc boä phaùi cuûa Kimura Taiken laø moät coâng trình giaù trò, nhöng qua ñoaïn phaùt bieåu naày veà Duyeân sinh cuûa taùc giaû, chuùng ta caûm nhaän ngay coù gì baát oån trong ñoù, nghe hôi thieáu veû Duyeân sinh.

Taùc giaû xem Taâm laø goác cuûa Duyeân sinh, trong khi thöïc teá chính Taâm laø do Duyeân sinh, laø Duyeân sinh. Ngay caû töø nguoàn goác, töï thaân noù ñaõ laø khoâng phuø hôïp vôùi Duyeân sinh. Taâm trong Phaät giaùo (hay ñaáy laø thoï, töôûng, haønh vaø thöùc uaån) laø voâ thöôøng, bieán dieät, noù coøn phi thaät hôn caû vaät chaát (saéc uaån), Taâm naøy cuõng laø Duyeân sinh, voâ ngaõ.

Tu, ñieàu phuïc Taâm, laø ñi ñeán giaûi thoaùt vaø tri kieán giaûi thoaùt: ôû ñaây, thì phi taâm phi vaät, noù laø chaân nhö, voâ ngaõ.

9. Caùi thaéc maéc lôùn nhaát veà giaùo lyù Duyeân Sinh, Voâ ngaõ cuûa ngöôøi hoïc Phaät vaãn laø: khoù maø quan nieäm ñöôïc moät phaùp giôùi hoaøn toaøn voâ ngaõ. Laøm sao maø coù theå toàn taïi, neáu laø voâ ngaõ? Ai sinh töû, luaân hoài? Ai tu? Ai chöùng?... nhö chính thaéc maéc cuûa Moliya Phagguna, Kassapa vaø Timbura (nhö ñaõ ñeà caäp), nhö aâu lo cuûa Kimura Taiken (phaûi coù taâm laø goác thì Duyeân khôûi môùi ñöùng vöõng) vaø nhö chính Toân giaû A-nan, trong Thuû Laêng Nghieâm, ñaõ söûng soát khi nghe Theá Toân daïy chaân taâm laø voâ ngaõ.

Goác cuûa thaéc maéc aáy laø taäp khí tham aùi, chaáp thuû cuûa chuùng sinh do nhieàu kieáp ngaõ troâi laên trong sinh töû.

Theo Phaät giaùo, goác cuûa sinh töû laø voâ minh. Voâ minh laø nhaän laàm thöïc taïi voán khoâng coù "ngaõ" thaønh coù "ngaõ". Sinh töû chính laø söï nhaän laàm coù caùi "ngaõ" aáy. Thöïc söï, khoâng coù "ngaõ" trong sinh töû, luaân hoài.

Tu laø loä trình ñi khoûi sinh töû, luaân hoài; coù nghóa laø ñi ra khoûi söï troùi buoäc ñaày söông muø cuûa söï chaáp coù ngaõ, laø ñoaïn tröø caùi ngaõ aáy. Ñoaïn tröø caùi chaáp ngaõ laø ñoaïn tröø heát thaûy voïng töôûng.

Chöùng, hay chöùng ngoä, laø ñoaïn tröø hoaøn toaøn chaáp thuû ngaõ töôùng, chaáp coù ngaõ, ñeå chöùng ñaéc thöïc taïi khoâng coù töï ngaõ.

Vì theá, caùc caâu hoûi: Ai tu? Ai chöùng? v.v... laø nhöõng caâu hoûi ñaày voïng nieäm, traùi vôùi lyù Duyeân khôûi nhö Theá Toân ñaõ daïy.

10. Thöïc taïi voâ ngaõ thì khoâng troáng roãng. Chæ coù theá giôùi ngaõ töôùng laø troáng roãng. Khoâng phaûi vì ngaõ töôùng maø theá giôùi toàn taïi, maø thöïc söï nhôø voâ ngaõ, theá giôùi môùi sinh khôûi vaø toàn taïi. Chuùng ta thöû ñi vaøo quaùn saùt moät hieän töôïng sau ñaây:

-- Vì carbon (C) vaø saét (Fe) laø voâ töï tính neân môùi coù hôïp chaát cuûa gang vaø theùp. Vì hydro vaø oxy, v.v... laø voâ töï tính neân môùi coù toång hôïp cuûa nöôùc, môùi coù caùc phaûn öùng hoùa hoïc.

-- Vì hö khoâng laø voâ ngaõ tính neân môùi vöøa toái, vöøa saùng, coù naéng, coù möa, coù boán muøa vaän haønh. Neáu hö khoâng coù ngaõ tính thì chæ coù hoaëc toái, hoaëc saùng, v.v...

-- Neáu con ngöôøi coù ngaõ tính thì seõ hoaëc doát, hoaëc thoâng, hoaëc khoûe, hoaëc beänh, maø khoâng theå chuyeån ñoåi töø doát sang thoâng, töø beänh sang voâ beänh, töø buoàn sang vui, töø thaát voïng qua hy voïng, töø gheùt haän thaønh yeâu thöông...

-- Vì caùc hieän töôïng xaõ hoäi voâ ngaõ tính neân môùi coù theå caûi taïo, chaán höng.

-- Vì söï vaät vaø nhaän thöùc laø voâ ngaõ tính neân môùi coù saùng taïo, goác cuûa vaên hoùa vaø vaên minh.

-- Vì voâ ngaõ neân môùi coù hieän töôïng thaàn tuùc thoâng: coù nghìn chö Thieân coù thaân khoång loà ôû ñaàu muõi kim maø khoâng vöôùng nhau.

-- Vì voâ ngaõ neân caùc phaùp dung nhieáp nhau, môùi coù lyù söï vaø söï söï voâ ngaïi, v.v...

Noùi toùm, vì voâ ngaõ tính maø caùc tính ñöôïc thaønh laäp.

11. Khi thaáy roõ voâ ngaõ tính cuûa caùc phaùp thì tham aùi vaø chaáp thuû seõ tan daàn ñeán huûy dieät, khoå naõo seõ tieâu ñi, vaø giaûi thoaùt ñeán. Baáy giôø thöïc taïi Duyeân sinh trôû veà chính noù. Noù laø nhö theá, maõi maõi nhö theá. Kinh Phaùp Hoa goïi ñaây laø "Theá gian töôùng thöôøng truù". Noù khoâng bò nhaân quaû hay bò duyeân sinh. Nhaân quaû vaø duyeân sinh laø chính noù. Ñaây laø taùnh "Khoâng" cuûa Baùt nhaõ, taùnh "Nhö thò" cuûa Phaùp Hoa, vaø laø taùnh "Dieäu höõu" cuûa Hoa Nghieâm, Nieát-baøn.

12. Duø Duyeân khôûi ñöôïc hieåu theo baát cöù quan ñieåm cuûa boä phaùi naøo, Nieát-baøn (hay giaûi thoaùt toaøn trieät) cuõng ñoàng nghóa vôùi aùi dieät, thuû dieät, thöùc dieät hay voâ minh dieät. Ñaây laø quaû vò giaûi thoaùt sau cuøng, goïi laø A-naäu-ña-la Tam-mieäu-tam-boà-ñeà (Anuttara Sammasambodhi). Coù leõ ñaây laø lyù do maø Theá Toân trình baøy Duyeân khôûi döôùi daïng thöùc möôøi hai chi phaàn nhaân duyeân. Vaø ñaây cuõng laø yù nghóa maø ngöôøi vieát naày choïn möôøi hai nhaân duyeân laø daïng thöùc oån ñònh cuûa Duyeân khôûi ñeå khaûo saùt, ñeå traùnh khoûi nhöõng boái roái coù theå coù, khi ñi vaøo moät soá chuû tröông Duyeân khôûi khaùc nhau qua caùc thôøi kyø phaùt trieån Phaät giaùo.

Thích Chôn Thieän
Trích "Phaät Hoïc Khaùi Luaän", Saøi Goøn 1993