Đây không chỉ là nơi để khách thập phương về hành hương, lễ Phật mà còn là điểm du lịch hấp dẫn, đượm hồn dân tộc.

Chùa được xây dựng vào thế kỷ 17 thời Hậu Lê, theo kiểu "Nội công ngoại quốc". Là một ngôi chùa được tu tạo vào thời nở rộ của những kiến trúc "trăm gian", chùa Bút Tháp có quy mô bề thế so với những ngôi chùa cùng thời. Toàn bộ kiến trúc chính của chùa quay theo hướng Nam mà theo đạo Phật, đây là hướng của trí tuệ, của bát nhã, nằm trên một trục dài hơn 100m, kiến trúc của chùa được bố trí cân xứng, chặt chẽ ở khu vực trung tâm, nhưng lại rất tự nhiên ở khu vực xung quanh. Khu trung tâm bao gồm 8 nếp nhà đều nằm ngang, chạy song hành được bố trí trên một trục dọc kiểu mô hình đường thần đạo. Ngoài cùng là tam quan, tiếp đó là gác chuông hai tầng tám mái, kế đó là tòa Tiền đường, thiêu hương, nhà Thượng điện, cầu đá, tòa Tích Thiện am, Trung Đường, phủ thờ, nhà Hậu đường và kết thúc là hàng tháp đá sau nhà Hậu Đường, trong đó có tháp đá Tôn Đức năm tầng, cao 11m là nơi đặt xá lị thiền sư Minh Hạnh, vị tổ thứ hai của chùa. Bên trái chùa có nhà thờ tổ Chiết Tuyết và ngôi tháp đá Báo Nghiêm tám mặt, năm tầng cao 13m là nơi táng xá lị của thiền sư Chiết Tuyết. Hai bên dọc theo tòa Tiền đường là hai nhà bia và hai dãy hành lang chạy suốt chiều dài của chùa.

Tháp Báo Nghiêm giống như cây bút khổng lồ, vươn thẳng tới trời cao thanh vắng. Tháp cao 13,05m, 5 tầng với một phần đỉnh xây bằng đá xanh, 5 góc của 5 tầng có 5 quả chuông nhỏ. Lòng tháp có một khoang tròn đường kính 2,29m. Tầng dưới cùng của tháp này có 13 bức chạm đá, chủ yếu là hình các con thú. Tháp thể hiện tài ghép đá và nghệ thuật điêu khắc tuyệt vời của người thợ Việt Nam xưa. Lùi về phía sau có tháp Tôn Đức cao 11 m, nơi đặt xá lợi thiền sư Minh Hạnh, vị tổ thứ hai của chùa. Tháp được xây dựng từ giữa thế kỷ 17, 4 mặt tháp đều bít kín bằng đá, mới đây trong lòng tháp người ta vừa tìm thấy được 2 cuốn sách đồng cổ viết kinh Phật.

Nghệ thuật điêu khắc trên gỗ và trên đá ở đây đạt đến trình độ tinh xảo. Nơi đây lưu giữ nhiều tác phẩm điêu khắc gỗ với kỹ thuật chạm thủng rất hiếm có như bàn thờ hương án, các tấm gỗ chạm trổ hình rồng phượng trên xà nhà thiêu hương... Xung quanh tòa Thượng điện có hàng lan can đá gồm 26 bức phù điêu chạm trổ tinh vi những cảnh đẹp của thiên nhiên đất nước với hình ảnh cò bay trên đầm sen, cá lội, trẻ chăn trâu…

Trong chùa Bút Tháp hiện đang bảo tồn và lưu giữ nhiều bảo vật như: Tượng Tuyết Sơn, tượng Bồ tát Văn Thù, Bồ tát Phổ Hiền… Đặc biệt là kiệt tác tượng Phật Quan Âm nghìn tay nghìn mắt: Hai tay chắp trước ngực, hai tay để trên đùi với những ngón tay đan chéo biểu tượng cho dáng hành đạo và nhập định; các chùm tay để trần từ sườn, vai, lưng, và khắp trên người; những tay được xếp vòng tròn từ lớn đến nhỏ hướng vào trọng tâm (ngay sau gáy Phật), trong lòng mỗi bàn tay lại hiện lên một con mắt. Phật ngồi trên tòa sen hồng qua bệ tượng hình vuông, được trang trí bằng những nét chạm khắc cổ với dáng hành đạo, thư thái, đôi mắt quảng đại như bao quát các không gian vũ trụ. Trên đỉnh tượng là một đôi chim thần đầu người xòe cánh rộng áp vào nhau. Tượng đặt trên tòa sen, do một con rồng vươn lên mặt nước đội đỡ. Nhìn tổng thể, tượng Quan Âm nghìn tay nghìn mắt tựa những vòng hào quang tỏa ra từ tâm điểm. Đây được coi là kiệt tác độc nhất vô nhị về tượng Phật và nghệ thuật tạc tượng nghệ thuật làm nổi bật triết lí nhà Phật bằng thứ ngôn ngữ tạo hình cảm xúc. Tượng cao 3,7m bằng gỗ phủ sơn, tạc năm 1656.

Tòa Cửu phẩm Liên hoa trong Tích Thiện am là một tháp bằng gỗ cao 9 tầng như 9 đài sen, 8 mặt đều đặn thể hiện 8 phương của nhà Phật. Chín đài sen tượng trưng cho 9 cấp tu hành chính quả của Phật giáo. Điều đặc biệt là nó có thể quay được và không hề phát ra tiếng kêu dù được làm từ mấy thế kỷ, mỗi vòng quay của tháp ứng với 3.542.400 câu niệm phật…

Nối giữa Thượng điện và Tích Thiện am là chiếc cầu đá cong bắc qua hồ nước trồng sen tinh khiết. Cầu dài 4m, gồm 3 nhịp uốn cong vồng, mặt cầu lát đá xanh trơn nhẵn, hai bên cầu có 12 bức chạm khắc công phu, tinh xảo được bố trí rất hợp lý: đầu cầu là hai con sư tử và thành cầu là những kiểu chạm trổ quen thuộc, hài hòa. Theo họa sĩ Phan Cẩm Thượng: “Nét chạm bề ngoài thì thô vụng nhưng kỹ xảo hết sức khéo léo tinh vi, tạo hình tượng thì ngẫu nhiên, tự do nhưng hết sức chắt lọc và khái quát, nhiều khối lớn có vẻ sơ sài nhưng đường nét rất vi tế, đục khắc trên đá mà cho cảm giác thoải mái như bậc cao sĩ múa bút thảo thư...”.

Song sinh động và độc đáo nhất ở Bút Tháp là loạt tượng chân dung, không chỉ chạm khắc một đôi khuôn mặt, mà trưng ra đấy, trường trải với thời gian, diện mạo cả một triều đình, tầng lớp đứng đầu một xã hội. Chính giữa là vua Lê Thần Tông, vây quanh là các bà hoàng phi và công chúa. Khủng hoảng xã hội đổ bóng xuống những số phận cá nhân, tập trung vào tầng lớp cao nhất, tầng lớp thống trị. Tại đây người xem như thấy một nhân quần đang cố vùng vẫy tìm đường thoát khỏi những đau khổ cùng cực của kiếp nhân sinh, tất cả đều cố giấu sau vẻ an tịnh của lớp áo khoác Phật giáo.

Nằm chính giữa Kinh Bắc, một vùng văn hóa cổ và sâu nhất đồng bằng Bắc bộ, chùa Bút Tháp là sự hòa hợp giữa kiến trúc với thiên nhiên. Người xưa đã biết kết hợp cảnh quan của cả vùng để tạo nên sự hòa nhập đó. Bên trái chùa có dòng sông Đuống trôi lững lờ, trước cửa chùa là đồng ruộng mênh mông, xa xa ở phía trái và phía phải có núi Tam Đảo và núi Phật Tích bao bọc. Và đến lượt mình, kiến trúc của chùa lại tô điểm cho không gian thêm đẹp. Chiêm ngưỡng từ xa, ta thấy ngôi chùa như là tâm điểm của đất trời, vũ trụ; nét cổ kính rêu phong được bao bọc bởi thiên nhiên rộng lớn, mênh mông.

Ngày nay, chùa Bút Tháp vẫn giữ trong mình những nét đẹp cổ kính từ bao đời. Hàng năm, mỗi dịp xuân về, hội chùa Bút Tháp lại diễn ra trong niềm vui náo nức và lòng sùng kính của khách hành hương. Trải qua bao năm dài lịch sử, chùa Bút Tháp luôn được bảo vệ, giữ gìn và tôn tạo ngày càng đẹp hơn, xứng đáng là một di tích Phật giáo độc đáo nhất của Việt Nam./.